 |
|
АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология |
Антигенді айырып тануАнтигенді айырып тану макрофаг, Т, В-лимфциттер кооперациясы кезінде жүреді. Антидене синтезделу үшін В-лимфоцит екі сигнал алу керек: арнайы және өсіргіш (пролиферативті). Бұл гуморалдық иммунитет реакциясының қажетті шарты болып табылады. Арнайы сигналды В-лимфоцит антиген детерминантасымен әрекеттескенде қабылдайды. Ол антиген өзгешелігін қамтамасыз етеді. Ал В-лимфоциттерді көбейтетін сигналды антиген детерминантасының тасымалдаушысын айырып таныған Т-лимфоциттен алады. Осы процесте антигенді қорытып шығаратын макрофагтар зор роль атқарады. Олар Т-лимфоцитке антигенді тануға көмектеседі. Қазіргі кездегі тұжырым бойынша макрофаг антигенді айырып, қорытылмай қалған бөлігін суперантиген күйінде мембранасына шығарады. Сол антигенді Т-лимфоцит айырып таниды. Макрофаг бетіне шыққан антиген 1а-ақуызбен қосылысатыны эксперимент жүзінде дәлелденген. Т-лимфоциттер жасушалардың тегі өзгермеуін қадағалай отырып түрі өзгерген гистосәйкестіктің антигендерін айырып таниды, сол кезде медиатор бөліп шығарып Т-В-хелпердің көмегімен В-лимфоциттердің көбеюіне нұсқау береді, ал олар антидене жасап шығарады. Антигенннің химиялық құрамына байланысты және оның әртүрлі гистотіркестіктің антигендерімен әсерлесуіне байланысты, Т-лимфоциттердің белгілі бір субпопуляциясы дамып саны көбейеді. Егер негізінен Т және В-хелперлер көбейіп дамыса, онда иммунитет жауабында антигенге қарсы антидене синтезделеді. Т-жасушалардың әрбір субпопуляциясының қызметі плазмалық мембранасында орналасқан арнайы антигенмен әрекеттесетін рецепторларының көмегімен антигенді айырып танумен байланысты. Бұл рецепторлардың химиялық құрамы әлі күнге дейін белгісіз. Т-лимфоциттердің антиген байланыстыратын рецепторларының 4-түрлі сипаттамасы бар:
Т-жасушалардың барлық субпопуляцияларының антиген байланыстыратын рецепторлары болғанмен де, олар антигенді әртүрлі айырып таниды, сонымен қатар В-лимфоциттер секілді клондарға бөлінеді, олар әртүрлі антигендермен әрекеттеседі. Ол Т-жасушалардың субкластарын радиоактивті заттармен өлтіруімен тәжірибе жүзінде дәлелденеді. Радиоактивті тимидинмен белгіленген лимфоциттердің өлімі лимфоциттер популяциясының ішінен сол антигенге қарсы Т-киллер мен Т-қапер жасушалары іріктеп істен шығарады. Аман қалған кіші лимфоциттер сол антигенмен әсерлеспейді, бірақ басқа антигенмен байланысқа түсе алады. Бұл басқа антиген ерекшелікті клондар аман қалғанын көрсетеді. Т-лимфоциттермен антигенді айырып тану генетикалық түрде тағайындалған. Антигенді айырып танудың генетикалық қадағалануы арнайы иммундық әсерлесудің гендерімен іске асады. Ондай қадағаланудың барлығы белгілі бір антигенмен күшті және әлсіз әсерлесе алатын жануарлар линиясының болуымен дәлелденеді. Сонымен қатар иммунитет жауабының күші әр антигенге жеке қадағаланады.
Т-лимфоциттер субпопуляциясы және қызметтері Т-лимфоциттер субпопуляциясы көптеген қасиеттері бойынша ажыратылады: үстінің антигендік маркерлері бойынша, жасуша диаметрі, антигенге қарсы рецепторы, F-фрагмент пен С3-компоненттердің рецепторы, өмір сүру ұзақтығы, организмде қозғалу бағыты бойынша, химиялық агенттер мен радиоактивті сәулелерге сезімталдығы бойынша ажыратылады. Бұл ерекшеліктері бойынша олардың субпопуляцияларын бір-бірінен бөліп алуға болады. Осы субпопуляциялардың антиген әсерімен кейбіреуінің ерекшелініп иммунитет жауабына пайда болуы антиген детерминантасының әсерімен және иммунитеттеу әдісімен тығыз байланысты.
Т-лимфоциттердің эффекторлық реакциясы Жасушалық иммунитеттің эффекторлық реакцияларын Т-лимфоциттердің ішіндегі Т-өлтіргіштер және б.ж.а.с. Т-эффекторлары іске асырады. Б.ж.а.с. Т-эффекторлары цитотоксикалық әсерімен қатар қабыну реакцияларының комплексін жүргізетін бірқатар медиаторлар жасап шығарады. Осы жасушалар иммунитеттік қабыну ошағын қалыптастырады. Ол баяу жүретін аса сезімтадық жолымен жүреді. Т-өлтіргіштер нысана жасушаларға қарсы цитотоксикалық әсер жүргізеді. Нысана жасушалар бетіндегі тегі бөтен антиген детерминанталары болады. Бұл жасушалар (Т-өлт) трансплантат және ісік жасушалары аластатып организмнің тегі өзгерген мутант жасушаларын жасушаларын жояды. Осы жасушалар арқылы аутоиммундық аурулардың жасушалық реакциялары іске асады. Т-өлтіргіштер нысана жасушаларға түйісу механизмі арқылы тікелей цитотоксикалық әсер етеді. Т-өлтіргіштердің нысана жасушаларға әсерінің негізгі кезеңдері:
Арнайы жүретін реакцияның бірінші кезеңі, Т-өлтіргіш рецепторы нысана жасушаның антиген детерминантасымен түйісу. Бұл процесс антиген организсге екінші рет кіргенде жүреді. Оғандамыған осы антигенге сезімталданған Т-лимфоциттер: Т-өлтіргіштер қатысады. Қалған екі кезең арнайы емес: өлтіргіш соққы кезінде Т-жасушалар белсеніп гуморалдық медиаторлар-лимфотоксиндер бөлініп олардың көмегімен және жасушалар түйіскенде нысана жасушаның плазмалық мембранасы бүлінуі салдарынан сол жасушаларда алғашқы зақымдану жүреді. Мембрананың ион өткізгіштігі өзгеріп ион балансы бұзылады, осмостық және зарядтық ауытқулар (аномалия) пайда болып, нәтижесінде мембрана тұтастығының структуралық және функционалдық негізі бұзылады. Бұл процесті комплемент белсенуі де күшейтеді. Одан әрі Т-өлтіргіш соққы алып ыдырай бастаған жасушадан бөлініп шығады. Ал нысана-жасушада ыдырау процесі одан әрі жалғасады: жасуша ісініп, одан жоғары молекулалы заттар шыға бастайды, жасушаның лизосомалдық ферменттері белсенеді. Нәтижесінде жасуша деструкцияланыплизис жүреді.
Т-жүйенің иммунитет жауабын реттеуге қатынасуы Антигенге иммунитет жауабын реттеуге Т-лимфоциттердің барлық субпопуляциялары араласады: АРК, Т-Т-көмекшілер және Т-эффекторлар субпопуляциялары. Осы реттелудің негізгі механизмі жасуша кооперациясы арқылы жүреді. Бұл процесте Т-В-көмекшілер мен Т-супрессорлар зор роль атқарады. Жасушалық иммунитет медиаторларының синтезделіп бөлініп шығуы арқасында жасушалардың дамуы, көбеюі, қозғалу бағыты олардың функционалдық белсенділігі мен кооперациясы іске асады. Т-В-көмекшілер өмірі ұзақ, радиоактивті сәулеге төзімді, тимустәуелді антигендерді айырып тануда макрофагтармен бірлесіп қызмет жасайтын жасушалар. Оларда С3-компонент пен F-фрагмен рецепторлары болмайды. Организмге антиген екінші рет енгенде биологиялық белсенді заттар – медиаторлар бөліп шығарады. Олар сол антигенге сәйкес В-лимфоциттер клонына әсер етіп көбейіп, дамытып плазмалықжасушаларға айналдырады. Бұл медиаторлар антиденегенез индукторлары деп те аталады. Т-супрессорлар. Бұл жасушалар иммунитет реакцияларында ерекше, реттегіш роль атқарады. Олардың өмірі қысқа, көп Ө-антигені болады. Fc-фрагментінің рецептора бар, бірақ С3-компонентінің рецепторы болмайды. Т-супрессорлар Т-тәуелді және Т-тәуелсіз антигендермен әсерлеседі. Т-супрессорлардың екі субпопуляциясы бар: Т-В-супрессор және Т-Т-супрессор. Т-В-супрессор антидене түзілуін тежейді, Т-Т-супрессор Т-өлтіргіш түзілуін азайтып иммунитеттің жасушалық реакциясын төмендетеді. Т-супрессорлар белсенуі үшін антигендер организмге екінші рет енуі керек. Т-супрессорлар өз қызметін гуморалдық медиаторлар арқылы жасайлы. Олар арнайы және жалпылама деп екі түрге бөлінеді. Арнайы белгілі бір антигенге иммунитет жауабын төмендетеді, ал жалпы медиаторлар кез келген антигенге иммунитет жауабын азайтады. Жалпылама Т-супрессор лимфоциттерге митогендер әсер еткенде түзіледі. Кейбір жалпылама медиаторларда Fc-рецепторларының қасиеті бар, сондықтан иммуноглобулиндермен тікелей әрекеттесе алады, басқалары В-лимфоциттердің көбеюі мен дамуын іріктей отырып тежейді немесе Т-лимфоцит субпопуляциясына әсер етеді. Арнайы иммунитет жауабында Т-супрессорлар нысанасы ретінде антиген құрылысына, иммунитеттеу әдісіне, иммунитет жауабы сипатына байланысты Т және В-лимфоциттер болады. Сонда жүретін процестер сипаты:
Т-супрессорлар иммунитет жауабының алғашқы кезеңдерінде араласады: ДНК синтезі тежеледі, сол арқылы белгілі бір лимфоциттер субпопуляциясының көбеюі төмендейді, дамуы тежеледі. Соның салдарынан антиденелер жабысқақтығы төмендейді, Т-эффекторлар саны азаяды. Антиденелер жабысқақтығы төмендеуі ИгМ-нен басқа барлық Иг-дар синтезінің азаюымен байланысты. Т-супрессорлардың реттегіш ролі иммунитет жауабының тегі бөтен және өзінің антигендерге күшінің азаюымен, ұзақтығын қысқартумен байланысты. Сонымен қатар иммунитет жауабы тізбегінің кезегі өзгеруімен және белгілі бір антигендерге иммунитет төзімділігі пайда болуымен байланысты. Т-супрессорлардың қызметі кейбір баяу жүретін инфекцияларда болатын иммунитеттік төзімділікке де қатысы бар. Супрессор белсенділігінің төмендеуі аутоиммундық ауруларға себеп болады. Ал белсенділігінің артуы қатерлі ісік формаларына әкеп соғады. Т-супрессорлардың қызметі нәтижесінде иммунитеттік төзімділік пайда болады. Иммунитеттік төзімділік Иммунитеттік төзімділікті 1953 жылы Медавар ашты. Эмбрионалдық даму сатысында донорлық линияның қан жасушаларын тышқан организміне енгізгенде трансплантант ұзақ уақыт сақталады екен. Ертеректе (1942, 1944 ж) Бернет пен Феннер иммунитеттік паралич құбылысын ашқан. Ересек тышқанға пневмококк полисахаридін көп мөлшерде еккенде, антидене синтезделуі тежелген. Осы ғалымдардың, сонымен қатар совет ғалымдары Г.В.Лопашов, О.Г. Строева (1950) ұйғарымы бойынша организмнің өз антигендерін өзге антигендерден айырып білу процесі эмбрион сатысында қалыптасады, яғни жүре пайда болатын құбылыс. Осы теориядан табиғи төзімділік құбылысының болатыны шығады. Медавар мен Гашек жұмыстарының арқасында төзімділікті сан түрлі антигенге қалыптастыруға болатыны анықталды, мысалы, ақуыздарға, микроб антигендеріне ж.т.б. Бәрінен бұрын төзімділік құбылысының мәнін Бернет түсініп қорытынды шығарды. Ол жасап шығарған иммунитеттің клон-сұрыптау теориясында осы құбылысты түсіндіру негізгі қағида болып саналады. Эмбриондық даму сатысында организмдегі антигендермен әсерлесе алатын клондар сақталып қалады. Яғни өз антигендеріне төзімділік пайда болып әсерлеспейтін қасиет пайда болады. Осы тұрғыдан қарағанда иммунитеттік төзімділік – ареактивтілік. Осы антигенмен контактіде болғандықтан пайда болған, онымен арнайы әсерлесуге лимфоидтық жасушалардың мүмкіндігі жойылған құбылыс. Осы жұмыс үшін Медавар мен Бернетке 1960 жылы Нобель сыйлығы тапсырылды. Қазіргі кезде жаңа эксперименттік фактілердің пайда болуы арқасында иммунитеттік төзімділік мәселесінің күрделі теориялық мәні болып отыр. Кей кездері антиген антидене синтезіне қатысты төзімділік тудырғанымен осы антигенге қарсы жасушалық реакциялар сақталып қалады. Кейде керісінше, антидене синтезі сақталып, жасушалық иммунитет реакциялары бұзылады. Яғни, жартылай төзімділік пайда болады: гаптенге немесе таратушыларға арналған түрі, оны басқа түрде "жартыланған" төзімділік деп атайды. Толық төзімділік те болуы мүмкін, яғни, гаптенге де, таратушыға да толеранттік, бұл жағдайда тегі бөтен антиген организмде иммунитеттік реакциялар қоздырмайды. Т-супрессорлардың табылуы мен қызметінің анықталуы иммунитеттік төзімділік антигенге қарсы жасушалардың жойылуынан емес, Т-супрессорлар белсенділігімен қамтамасыз етіледі деген түсінікке жеткізді. Яғни, организмде антигенмен әсерлесе алатын лимфоциттер болады, бірақ олардың қызметін Т-супрессорлар тежейді. Бұл түсінік "жартыланған" төзімділік құбылысында түсіндіре алады. Антигенмен әсерлесу процесінде организмде негізінен Т-Т немесе Т-В белсеніп, соның салдарынан не Т-жасушалық, не В-жасушалық төзімділік туады. Осы тұрғыдан қарағанда аутоиммундық процестерде организмнің өз антигендеріне төзімділіктің жоғалуы Т-супрессордың қызметі төмендеуінен шығады, соның арқасында өз антигендеріне қарсы реакция жүреді. Төзімділіктің осы екі теориясы бірін-бірі толықтырады деп қарау керек, яғни, клон-жетіспеушілік және супрессорлық төзімділік. Біріншісі антигенге сәйкес лимфоцит клоны жетіспеуінен туады, не олардың блокадада болуынан шығады. Жетілмеген В-лимфоцит антигенмен кездескенде көбею қабілетінен айрылатыны анықталып отыр, соның салдарынан осы антигенмен әсерлесе алатын В-лимфоциттердің біртұтас клоны естен шығады. Сондықтан жас организмде, әсіресе эмбрионда төзімділікті оңай қалыптастыруға болады. Осылай көбею қабілетінің жойылуы блокада себебінен жүреді, В-лимфоцит антиген танитын азғана рецепторлары "қатырылған" күйде болады (В-лимфоцит рецепторлар аз, баяу синтезделеді). Супрессорлық төзімділік Т-супрессордың сәйкес клонымен қамтамасыз етіледі. Қалыпты жағдайда осы екі түрлі төзімділік бірдей жүруі мүмкін немесе біреуі басымырақ болуы мүмкін. Иммунолог Л.Н.Фонталин төзімділіктің анықтамасын берді. Төзімділік деген антиген әсерінен сол антигенге иммунитет жауабы істен шығуына әкеп соғатын лимфоидтық ұлпа популяциясының құрамдық өзгерісі. Бұл анықтамады клон жетіспеуі де, Т-супрессор әсері де көрсетілген. Төзімділік табиғи және жасанды болып бөлінеді. Алғашқысы эмбрион даму сатысында организмнің өз антигендеріне түзіледі, екіншісі туғаннан соң ересек организмде пайда болады. Табиғи төзімділік тұрақты өмір бойы созылады, бірақ кейде үзіліп аутоиммундық ауруға әкеп соғады. Жасанды пайда болған төзімділік жартылай жүреді, иммунитет қызметінің біреуі ғана тежеледі. Кейінірек азайып мүлдем жоғалып кетуі мүмкін. Ересек организмде иммунитет төзімділігі түзілуі үшін антиген мөлшері, егу әдісі мен мезгілі әрқайсысына жекелей анықталады. Сонымен қатар иммунитет тежегіш әсер арқылы іске асады. Ол үшін радиоактивті сәулемен және цитостатиктармен әсер етеді. Оған жататындар: циклофосфамид, 5-меркаптопурин, циклоспорин, т.б. Төзімділік тудыру үшін антигеннің құрылысының, мөлшерінің, бөгделік дәрежесінің зор мәні бар. Антиген бөтендігі жоғары болған сайын оған төзімділік жасау қиын болады. Ол әсіресе тимустәуелді трансплантациялық антигендерге қатысты. Төзімділік тудыруға антиген құрылысы да қатысады. Т-тәуелсіз антигенге жақын болған сайын оңай қалыптасады. Яғни, тасымалдаушы тізбегінде тәртіппен біртекті зарядталған топтар кезектесіп отырып тасымалдаушының қатаң құрылысы болса, ондай антигенге төзімділік оңай қалыптасады. Сондықтан Т-тәуелсіз антигенмен оңай иммунитетпараличі құбылысын алуға болады. Ақуыздық антигендер (көбінесе Т-тәуелді) үшін, оларға антидене синтезін төмендететін әсерлер (мысалы, ыдыратса молекулалық салмағы азаяды) төзімділік туғызатын қасиетін күшейтеді. Осымен байланысты ақуыздардың антидене синтездеу қасиеті мен төзімділік тудыру қабілеті арасында кері тәуелділік байқалады. Төзімділік антигеннің не тым жоғары мөлшеріне, не тым төменгі мөлшеріне пайда болады, басқаша айтқанда жоғарғы зоналық және төменгі зоналық төзімділік. Антигеннің ортаңғы дозасына иммунитет жауабы қозады. Төменгі зоналық төзімділік супрессорлық төзімділіктен пайда болады, ал жоғарғы зоналық төзімділік клон жетіспеуінен, соның ішінде ол Т немесе В-лимфоцит клоны жетіспеуінен туады. Т-жасушалар төзімділігі клон жетіспеуінен болады және Т-жүйеде В-жүйеге қарағанда жеңіл қалыптасады, антиген мөлшерін аз талап етеді және ұзақ уақыт сақталады. Антигендерде болатын табиғи төзмділік, Т-жасушалық төзімділік арқылы жүреді. Т-жасушалық және В-жасушалық төзімділік үшін келесі ерекшеліктер керек: 1) иммунитеттік тұрғыдан жетілмеген жасушаларда оңай қалыптасады; 2) төзімділік түзілу үшін және сақталу үшін организмде антиген аз мөлшерде болсын айналып жүруі керек. Иммунитеттік қапер қызметі Иммунитеттік қапер деп антигенмен қайта кездескенде лимфоцит реакциясының екпінді, күшейе жүретін қабілетін айтады. Т және В-жасушалардың қапері бар. Оған белгілі бір антигенге сезімталданған арнайы лимфоциттер субпопуляциясы жатады. Бұл лимфоциттер дамыған, иммунитет тұрғысынан жетілген антигенге қарсы арнайы қызмет жасайтын жасушалар. Олардың өмір сүру уақыты ұзақ және организмде айналыста болады. Иммунитеттік қапер негізі: Антигенге антиген танитын рецепторлардың (Т, В-жасушаларда бірдей) жоғарғы дәрежеде туыстығы; Осы рецепторлардың қапер жасушаларының мембранасында өте тығыз орналасуы Т-лимфоциттер арасында қапер жасушаларының қызметін негізінен жетілген сезімталданған Т-лимфоциттер атқарады.
Ісікке қарсы иммунитет Неопластикалық процестердің этиологиясы мен патогенезін зерттей отырып ғалымдар қатерлі ісіктің пайда болуында канцерогендік факторлар мен ДНК, РНК текті вирустар себепші болады деген тұжырымға келді. Соның ішінде Л. Зильбердің (1955) вирусогенетикалық теориясы эксперимент жүзінде дәлелденді. Иммунитет жүйесі ісікке қарсы қорғаныста зор роль атқарады. Алғаш рет дифференцияланбаған жасушалардың өсуін тежейтін механизмдер болатынын П.Эрлих болжамдаған. Оның ойынша, қатерлі ісік жасушаларының мембранасы өзгеріп, организмге бөгде антиген болып саналады. Қатерлі ісік клеткаларының өсуін тежейтін механизмдер бар деген Эрлихтың болжамы иммунитет жүйесінің зерттелуі арқасында толық дәлелденеді. Бұл саланың одан әрі дамуына Бернет тұжырымдаған имуниттеттік бақылау концепциясы зор ықпал жасады. Бұл қағида бойынша организмнің генетикалық гомеостазын сақтап тұратын, яғни пайда болатын мутант жасушаларды жойып отыратын жүйе болу керек. Ол иммунитет жүйесі. Бұл тұжырым кейін тәжірибе жүзінже және клиникады толық дәлелденді. Мысалы, тимусэктомия жасалған ышқанда ісік бірден түзіледі. Тимус қызметі бұзылған балаларда рак ауруы сау балаларға қарағанда өте жиі кездеседі. Бүйрек трансплантациясын жасаған адамдарда иммуниодепрессанттар әсерінен қатерлі ісік пайда болу қаупі бірнеше есе өседі. Қазіргі кезде қатерлі ісікке қарсы күресте иммунитет жүйесінің ролі организмнің басқа механизмдерінің ішінде ең басты роль атқаратыны дәлелденді деуге болады, иммунитет жүйесі ісік антигендеріне жасушалық және гуморалдық факторлармен қарсы шығады, бірақ ісік антигендерінің ерекшелігіне байланысты кейде иммунитет реакциялары аса тиімді болмай қалады.
Дата добавления: 2015-10-11 | Просмотры: 1208 | Нарушение авторских прав |