АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Этиологиясы

● артериалық гипертензиялар (АГ):

● васкулиттер (құздамалық, мерездік);

● туа біткен ангиома;

● тамыр аневризмасы;

● жүйелі қызыл жегі т.с.с.

Патогенезі. Мыйға қан құйылуына ең жиі әкелетін себепкер ықпалға атеросклерозбен қабаттасқан артериалық гипертензия жатады. Бұл кезде тамыр қабырғасына қан сұйығы сіңбеленуден, оның трофикасы бұзылады, майда аневризмалармен көрінетін бүліністер, тамырдың жыртылуы және мый затына қан шығуы байқалады (-сурет). Мыйға қан құйылу тамыр қабырғасы жыртылуынан ауқымды мөлшерде қанды ісік (гематома) түрінде немесе тамыр сыртына эритроциттердің диапедездік жолмен шығуынан мый тініне қанның сіңбеленуі түрілерінде болуы мүмкін.

- сурет. 1- солжақ қыртыс асты құрылым түйіндеріне көп қан құйылған, 2-оңжақ құрылымдарда бұрынғы қан құйылудан жылауық қалыптасқан.

Тамыр қабырғасы жыртылуынан мыйға қан құйылу кезінде 80-85% жағдайда қан субарахноидтық кеңістікке немесе мый қарыншаларына түсуі байқалады. Осыдан мыйдың ісінуі мен қатты домбығуына әкелетін гематома қалыптасады, мый бағанасы ауызомыртқа тесігіне ығысады. Сондықтан мый бағанасы қалыпты пішінін жоғалтып, онда қосымша ұсақ қан құйылулар дамиды.

Эритроциттердің диапедездік жолмен мыйға сіңбеленулері негізінен көру төмпешігінде, мый жартыларының ақшыл затында байқалады. Кейде қан құйылған ошақ шектелген түрде болып мый қарыншаларына, мый қабығы астындағы кеңістіктерге тарамайды. Бұндай жағдайда жұлын-мый сұйығында қан болмайды. Қан құйылған ошақ шамалы ғана болғанда жалпы мыйлық әйгіленімдер елеусіз болып, ишемиялық инсульттің белгілеріне ұқсайды. Қан құйылған мый жартысында ісіну дамып оның көлемін ұлғайтудан мыйдың самайлық бөлігі мыйшықтың арасына енеді, ортаңғы мыйды қысып қалады. Есінен айырылған науқаста көзді қимылдату бұзылыстары (қылилық, птоз, мидриаз) байқалады. Мыйшыққа қан құйылуынан мый бағанасы ауызомыртқа тесігіне қарай ығысады.

Геморагиялық инсульт, адамның белсенділігі жоғары, күндізгі мерзімде пайда болады және өзіне тән жалпы мыйлық және ошақтық әйгіленімдермен көрінеді. Мыйға қан құйылудың бастапқы әйгіленімдеріне:

● аяқ астынан қатты бас ауыруы;

● құсу;

● сананың бұзылуы;

● қатты жиі тыныс алу;

● тахикардия дамуымен бір мезгілде гемипарез немесе гемиплегия пайда болуы жатады.

Сананың бұзылуы жеңіл есеңгіреуден терең естен тануға дейін болады. Барлық рефлекстер жоғалады, тыныс алу ырғағы бұзылады (Чейн-Стокс тынысы Кусмауль тынысына ауысады), тері қызарады, жиі қатты терлеу болады, тамыр соғуы ширыққан, артериалық қысым с.б.б. 180-200 мм-ге дейін және одан астам көтеріледі. Бұл кезде қабақтың салбырауы, қарашықтардың диаметрі екі көзде әр түрлі болуы (анизокория), шапыраштанған қылилық, біржақты салдану (гемиплегия), кейде мый қабығы қабынуының әйгіленімдері, үстем мый жартысы бүлінісінде сенсо-моторлық кекештену (афазия) байқалады. Геморагиялық инсульттің жіті кезеңінде бұлшықеттердің межеқуаты ұстамалы түрде әртүрлі бұзылыстарға ұшырайды, дене қызымы көтеріледі, нейтрофилдік лейкоцитоз дамиды.

Геморагиялық инсульттің нәтижесінде 75-90% науқас жан тапсырады. Өйткені мый қарыншаларына түскен қан тіршілікке маңызды құрылымдарды бүліндіреді. Мыйдың айқын ісінуіне немесе қарыншаларға қан түсуіне әкелмейтін шамалы қан құйылудан науқастың жағдайы алдымен тұрақталып, артынан бірте-бірте оңалады.

Мыйда веналық қанайналымның жіті бұзылыстары көктамырдан қан құйылулар, вена мен қойнауларда тромбоз бен тромбофлебит дамуы түрлерінде көрінеді. Көктамыр қанауы геморагиялық инсультпен қабаттасып пайда болуы мүмкін. Ал оның өзбетінше пайда болуы сирегірек кездеседі. Көмейде обыр өспесі болғанда оны отау кезінде күре көктамырларды байлап тастау мәжбүрлігі болады. Бұл кезде мыйда веналық қанайналымның бұзылыстарынан мыйдың ісінуі дамуына қауіп төнеді.

Субарахноидтық қан құйылу көпшілік жағдайда бассүйек ішіндегі аневризмалардың жыртылуынан, кейде артериялық гипертензия, геморагиялық синдромдар кездерінде болады. Бұндай жағдайларда мый қабығының бүліністеріне тән клиникалық белгілер ерте байқалады. Оларға: бас ауыруы, желке бұлшықеттерінің сіресуі, Керниг әйгіленімі, жарықтан қорқу, жалпы сезімталдықтың көтерілуі, кейде психиканың бұзылыстары, жатқан жерін білмеу, психомоторлық қозу жатады. Бассүйек ішінде қысым көтерілуінен жүрек айну, құсу, кейде көз түбінде қан іркілу белгілері пайда болады. Жіті кезеңде дене қызымы 38-39˚С-ға дейін көтеріледі. Тамыр аневризмалары бассүйек түбіне жақын орналасқандықтан олардан құйылған қан бассүйек жүйкелерін, солардың ішінде көзді қимылдататын жүйкелерді бүліндіреді. Сананың бұзылуы жиі байқалады. Дерттің 2-3-ші күндері 1/3 науқастарда жекелеген мый тамырларының қатты жиырылуы болады. Содан мый бағанасында ишемияға ұшыраған тін ошақтарының жұмсаруы дамиды. Қан құйылғаннан кейін бастапқы сағаттарда көз түбінде торлы қабыққа қан құйылу немесе қан іркілген табақшалар анықталады. Құйылған қан мый бағанасында дербес жүйке орталықтарын қоздырып артериалық қысымның қатты көтерілуіне әкеледі. Осыдан коронарлық қанайналымның бұзылыстары дамиды. Бұл кезде мыйдың ошақты жеңіл белгілері: аяқ-қолдың шала салдануы, сөйлеудің және сезімталдықтың бұзылыстары жиі дамиды. Олардың пайда болуы мыйға қан құйылуын немесе құйылған қанмен мый қыртысының қоздырылуын көрсетеді. Мый-жұлын сұйығында қан болуы субарахноидтық қан құйылуын әйгілейді. Мый-жұлын сұйығында қан анықталмаған жағдайларда онда макрофагтардың болуы субарахноидтық геморагияның белгісі бола алады. Ангиография тәсілін қолданып аневризманың орналасқан жерін және көлемін дәл табуға болады.

Емдеу негіздері. Емдеу тәсілдері тіршілікке маңызды жүйелердің қызметтерін қалпына келтіруге, қанауды тоқтатуға, мый ісінуін және гипертермияны азайтуға бағытталады.

Өкпе, мый ісінуі байқалған жағдайда оны қарқынды емдеу шараларын қолдану кезек күттірмейтін мәселе. Ол үшін зәрайдатқылар: фуросемид, урегит, маннитол, эуфиллин қолданылады. Мыйға қан құйылғанда тыныс алу орталығын сергітетін дәрілерді (лобелин, цититон) пайдалану нәтижелі болмайды. Жүрек қызметін сергіту үшін көктамырға строфантин т.б. жүрек гликозидтері, тері астына сульфокамфокаин, кордиамин енгізіледі. Артериалық қысымды төмендету үшін дибазол, клофелин, аминазин, димедрол, ганглиоблокаторлар (пентамин, бензогексоний, арфонад) пайдаланылады. Соңғыларын белгілі сақтықпен, артериалық қысым деңгейін әрбір 10-20 минут сайын қадағалап, енгізу керек. Папаверин, но-шпа, галидор, магний сульфаты маңызды гипотензиялық әсер етпейтінін есте сақтау керек!

Жіті гипотензия дамығанда гипертензиялық дәрілер, көктамырға ерітінділер енгізу қажет. Гипертермия 39˚ С және одан жоғары болғанда бұлшықетке аналгин енгізу, ұйқы артериясы және қолтық асты аумақтарға мұз салынған қапшық қою қолданылады.

Психомоторлық қозу жағдайында диазепам (седуксен) немесе натрий оксибутиратты инемен енгізу қажет. Құсуды және ықылық атуын тоқтату үшін нейролептиктер, антигистаминдік дәрілер және церукал қолданылады. Бірінші күннен бастап науқаста пневмония дамуынан сақтандыру үшін антибиотиктер тағайындалады.

Қан ұюын арттыратын және тамыр қабырғасының өткізгіштігін азайтатын дәрілерді (викасол, кальций препараттары, аскорбин қышқылы, дицинон) тағайындау пайдалы. Кавинтон, трентал, циннаризин, эуфиллин, девинкан, винкатон сияқты дәрілерді қолданып қанның аққыштық қасиетін оңалту маңызды. Фибринолизді тежеу мақсатында аминокапрон қышқылын пайдалануға болады. Ол плазминогеннің әсерлендіргіштерін тежейді, плазминнің әсерін бөгеп қанауды тоқтататын ықпал етеді.

Бассүйек ішінде қысымды төмендету үшін инемен тесіп мый-жұлын сұйығын шығару қолданылады.

Гематома мыйдың сыртқы бүйірінде болғанда құйылған қанды операция жасап алып тастау қажет.

Ишемиялық инсульт (мый инфаркты)

Мыйдың жекелеген бөлікшелеріне қан келуі бұзылыстарынан ошақты ишемиясы нәтижесінде мый инфаркты дамиды.

Этиологиясы. Ишемиялық инсульт дамуына ең жиі әкелетін себепкер ықпалдарға қантты диабетпен қабаттасқан мый тамырларының атеросклерозы бірінші орын алады; екінші орында мый тамырларының атеросклерозымен қабаттасқан артериалық гипертензия есептеледі; мый инфаркты дамуымен асқынатын басқа ауруларға: эмболия туындататын жүрек қақпақшаларының ақаулары, коллагеноздар кездеріндегі васкулит-тер, қан аурулары (эритремия, лейкоздар) жатады.

Бассүйек сыртындағы тамырлардың тарылуы мен бітелуі де тікелей мыйда қан ағымын азайтып ишемиялық инсульт дамытады. Кейде тамырлардың ауытқулары болуы маңызды орын алады. Сирек те болса мойын омыртқаларының араларындағы табақшалардың бүліністерімен сипатталатын остеохондроздан омыртқалық-бассүйек түбілік қауазда инсульт дамуы байқалады.

Мый инфаркты дамуына шешуші әсер ететін ықпал болып ауыр жан-дүниелік және физикалық күйзелістер (ауыртпалық жағдайлар, қатты қажып шаршау, ыстық температураның әсері) есептеледі.

Патогенезі. Атеросклероз кезінде бастың ірі тамырларында ыдырай бастаған атеросклероздық түйіндақтардан және тамыр қабырғасына жабысқан қан қатпаларынан эмболия дамуы ишемия пайда болуына әкеледі. Ишемияға мый қыртысының II, IV және V қабаттарындағы нейрондар, гиппокамптың пирамидалық жасушалары, мыйшықтың Пуркинье жасушалары ең сезімтал болып келеді.

Ишемиялық инсульттің даму жолдарында мыйдың белгілі бөлігіне қанның аз келуінен гипоксиялық, артынан некроздық ошақ пайда болуы маңызды орын алады. Мыйда жанама қанайналым даму мүмкіндіктеріне қарай ишемиялық ошақтың көлемі шектеледі. Бірақ егде тартқан адамдарда бұндай мүмкіндік қатты азайып кетеді.

Ишемиялық инсульт даму алдында мый қанайналымының өткінші бұзылыстары (өткінші ишемиялық шабуылдар) байқалады. Мый инфарктына ұйқы кезінде немесе ұйқыдан оянғанда дамуы тән құбылыс және ол миокард инфаркты кезінде жиі дамиды.

Ишемиялық инсульт кезінде ошақты жүйкелік әйгіленімдер бірнеше сағаттың, кейде үш-төрт күн ішінде біртіндеп пайда болады. Бұл кезде әйгіленімдердің айқындалуы олардың әлсіреуімен ауысады. 1/3-ге жуық жағдайларда инфарктың жүйкелік әйгіленімдері бірден ауыр түрде пайда болғанда инсульттің дамуы қан құйылған түріне ұқсайды. Бұндай ишемиялық инсульттің түрі эмболия дамуынан болады. Осындай жағдайларды геморагиялық инсульттен ажырату қиындыққа ұшырайды. Тек белде жұлын қуысын инемен тесіп мый-жұлын сұйығын тексергенде онда қан болуы қан құйылулық инсультті әйгілейді.

Омыртқа-бассүйек түбі тамырлар жүйесіне қарағанда ұйқы артериясының қауазында ишемиялық инсульт көп жиі кездеседі. Мыйдың бағаналық бөлігінің ишемиялық инсульті кезінде инсульт ошағы орналасқан жағында бассүйек-мый жүйкелері ядроларының бүліністері және оның қарсы жағында гемипарез байқалады.

Ишемиялық инсульт кезінде, жалпы мыйлық әйгіленімдерге қарағанда, белгілі тамыр қауазы бүлінуінен ошақты әйгіленімдер жиірек байқалады. Мыйдың ортаңғы артериясының қауазы толығынан бүлінгенде толық мый инфарктының синдромы – контралатералдық гемиплегия (біржақты салдану), гемианестезия (біржақты сезбеушілік) және гемианопсия (бір жақты көрмеушілік) байқалады. Мый жартысының сол жағында инфаркт болуы сөйлеудің бұзыстарымен, оң жағында болуы дене қимылы мен сезімталдығы бұзылыстарын танымаумен көрінеді.

Мыйдың ортаңғы артериясының жоғары бағытталған тармақтарының жалпы бағаналық қауазында инфаркт, қол қызметтерінің басым бұзылыстарына әкелетін, гемиплегиямен немесе гемипарезбен, қыртыстық түрдегі гемигипестезиямен сипатталады, инфаркт ошағы сол жақта болғанда сөйлей алмаудан кекештену болады.

Алдыңғы мый артериясы аумағында ауқымды инфаркт кезінде қолдардың жоғарғы жақтарында және аяқтардың төменгі жақтарында тырыспалық салдану байқалады. Кейде несеп шығарылуы тоқтап қалады немесе керісінше науқас несепті ұстай алмайды, науқаста дерттік қамту және емізік рефлекстері пайда болады. Екіжақты инфаркт ошақтары болғанда жадының әлсіреуі, іс-әрекеттерін бақылай алмау т.с.с. психиканың бұзылыстары жиі дамиды. Инфаркт солжақ мый жартысында болғанда мүйізгек денешіктің бүліністерінен сол қолдың әрекетсіздігі жиі байқалады. Кейде салданған аяқта сезімталдықтың шамалы бұзылыстары болады. Орталық артерия жанындағы қауазы (бассейіні) бүліністерінде әдетте бір аяқ басының шала салдануы орын алады, мүйізгек денешік артериясының бүлінуі солжақ аяқ-қолдың әрекетсіздігімен көрінеді.

Ишемиялық инсультті аңғаруда жүрек-қан тамырлар жүйесінің жағдайын анықтаудың үлкен маңызы бар. Егер артериалық қысым қалыпты немесе төмендеген, тамыр соғу амплитудасы шамалы болса және ұйқы артерияларының бірінде тамыр шуылы анықталса, онда инсульт ишемиялық екенін көрсетеді. Допплерографиялық зерттеу арқылы оның дұрыстығына көз жеткізуге болады.

Қан ұю көрсеткіштерінің көтерілуі де басқа клиникалық белгілермен бірге ишемиялық инсультті аңғаруға үлес қосады. Жұлын-мый сұйығында өзгеріс әдетте байқалмайды. Екінші тәуліктен бастап мыйды компьютерлік томографпен зерттеу ишемиялық ошақты толығынан айғақтайды.

Науқастың ең ауыр жағдайы бастапқы екі-үш күнде байқалады. Ишемялық инсульттен 20%-дай науқас жан тапсырады. Тірі қалғандарында үш-бес күннен кейін жағдайы оңала бастайды. Бұзылған функциялардың қалпына келу қарқыны тез немесе баяу болуы мүмкін. Артынан әртүрлі дәрежедегі қалдық құбылыстармен немесе функциялардың толық қалпына келуімен көрінетін ошақты әйгіленімдердің салыстырмалы тұрақталуы болады.

Емдеу негіздері. Жүрек-қан тамырлар жүйесінің жіті бұзылыстарын қалпына келтіру маңызды орын алады. Осы мақсатта қан тамырларын кеңітетін дәрілер ксантинол никотинат, папаверин, но-шпа қолданылады. Кавинтон және трентал, курантил мен циннаризин микроциркуляцияны жақсартады. Жүйке жүйесінің қызметтерін оңалту үшін пирацетам, пиридитол, церебролизин пайдаланылады. Жүрек әлсіздігі кезінде коргликон немесе строфантин ерітіндісін көктамырға, бұлшықет ішіне немесе тері астына сульфокамфокаин енгізу қажет. Тәулігіне көктамырға екі-үш рет 400 мл-ден реополиглюкин ерітіндісін, тері астына, бұлшықетке немесе көктамырға 3-4 рет 2 мл-ден кордиамин енгізуге болады. Жіті кезеңде бассүйек ішінде қысымды кеміту үшін гипогидратациялық емшаралар тағайындалады. Осы мақсатта көктамырға бір-екі рет екі мл-ден лазикс, тамызғымен әрбір кг дене массасына 10-20% маннитол ерітіндісі енгізіледі. Су мен электролиттер алмасуы мен қышқылдық-сілтілік үйлесімділікті қалпына келтіру үшін тәулігіне 2-3 рет 2,0-2,5 л ерітінділер (Рингер-Локк ерітіндісін, глюкоза, натрий гидрокарбонатын немесе лактатын) парентералды жолмен енгізу қажет. Мый ісінуін емдеу мақсатында көктамырға 10 мл-ден тәулігіне 2 рет апоплекталь енгізу қолданылады.

Дербес жүйке қызметтерін тұрақтандыру, гипертермияны және тамыр қабырғасының өткізгіштігін төмендету үшін лизистік қоспа тағайындалады. Оның құрамы: 400-500 мл изотониялық натрий хлоридінен, 50 мл 0,5% новокаин ерітіндісінен, 2 мл 1% димедролдан және 10 мл 5% аскорбин қышқылынан тұрады. Бұл қоспаны көктамырға минутына 50 тамшыдан енгізеді.

Дерттің бастапқы 2-3 күнінде үлкен сақтықпен глюкокортикоидтық дәрілерді (дексаметазон, преднизолон) қолдануға болады.

Ишемиялық инсульт үлкен артериалық гипертензиямен қабаттасқанда қан қысымын төмендететін дәрілер тағайындалады. Бұл кезде қысым қатты төмендеп кетпеуін қадағалау қажет. Қан тамырларын кеңітетін дәрілерді пайдаланудан сақ болу керек. Олар басқа жанама қанайналымды ұлғайтып, ишемия ошағына келетін қанды азайтып жіберуі мүмкін.

Бірден антикоагулянт гепарин тағайындау пайдалы. Оны көктамырға немесе тері астына 5-10 мың өлшемнен тәулігіне 4-6 рет, 3-5 күн қатарынан енгізу қажет. Бұл кезде қан ұю уақытын қадағалау керек. Оның 1,5-2 есеге ұзаруы жеткілікті болады. Антикоагулянттармен емдеу екі-үш айға дейін созылады.

Мый тамырларының тез арада тромбпен немесе тромбэмболмен бітелгенінде бастапқы сағаттарында (арнайыланған бөлімшелерде) фибринолизді сергітетін дәрілер (фибринолизин) қолдануға болады. Фибринолизин тәулігіне бір рет минутына 20-25 тамшыдан 4-4,5 сағат бойы көктамырға енгізіледі. Артынан әрбір 6 сағат сайын 5-10 мың өлшем гепарин тағайындалады.

Ишемиялық инсульт дамыған күннен бастап кавинтон (2-4 мл-ден), курантил (2 мл-ден), галидор (2 мл-ден), актовегин (5-10 мл тамызғымен көктамыр ішіне), трентал т.б. сияқты қан тамырларына белсенді әсер ететін дәрілер тағайындау қажет. Мыйда қанайналымды және зат алмасуларын жақсартатын церебролизин көктамырға тамызғымен 5-10 мл-ден енгізіледі.

Мый қанайналымы бұзылыстарының ишемиялық түрінен сақтандыру үшін 0,25-0,3 г. аспиринді күніне 1 рет қабылдауға ұсыныс жасалады.

Инсульттен кейінгі гемипарезді негізгі емдеу әдістеріне емдік гимнастика, жүріп-тұруға және өзін өзі күтінуге, кері байланыс бойынша тіршілікті меңгеру әдістеріне үйрету жатады. Осыларға қоса ысқымақ жасау және жүйке-бұлшықет құралдарын электрмен ширату қолданылады. Бұл емшаралардың қолдаланылуы әр мекемеде әртүрлі дәрежеде және кешенді түрде болмауынан нәтижелілігі де онша ойдағыдай бола бермейді. Осыған байланысты CORTEX орталығында салданған аяқ-қолды емдеу үшін жаңа тәсіл ұсынылған. Ол тәсіл бойынша пирамидалық қимылдық жолда нейронаралық аксон-дендриттік байланыстар бұзылыстарын қалпына келтіру маңызды. Осы мақсатта мый қыртысында болатын біріншілік қимылдық орталықты және мойын мен бел аумақтарында, адамның қимылдық әрекеттері қалыптасуына қажетті афференттік серпіндер туындататын негізгі генератор болатын екіншілік қимылдық орталықтарды электрмен ширату қолданылады.

Мый қанайналымының сүлде бұзылыстары мый тінінің біртіндеп үдейтін құрылымдық бүліністеріне (артериалық гипертензия, атеросклероз, құздама т.с.с. дерттер кездерінде дисциркуляциялық энцефалопатия дамуына) әкеледі. Әртүрлі аурулар кездерінде пайда болуына қарамай бұл энцефалопатиялардың клиникалық көріністері мен өтуі барлық түрлеріне ортақ болады. Дегенмен, олардың пайда болу себептеріне қарай кейбір ерекшеліктерін де ажыратуға болады. Дисциркуляциялық энцефалопатиының бастапқы кезеңінде жалған неврастениялық синдром, көңіл-күйдің тұрақсыздығы, жадының нашарлауы, бас ауыруы, бас айналуы, ұйқының бұзылыстары, құлақ шуылы т.с.с. әйгіленімдер байқалады. Бұл кезде қан тамырларының реактивтілігі көтеріледі, артериалық қысым, әсіресе гипертензияның өткінші қысым көтерілу сатысында, біресе көтеріліп, біресе төмендеп, құбылып тұрады. Жүйке жүйесінің құрылымдық бүліністері бұл кезде айғақталмайды. Көз түбінде торлы қабықтың артериялары тарылады. Науқастың еңбекке қабілеттілігі сақталады. Емдік әсер ететін және сақтандыратын ісшаралар икемделу мүмкіндіктерін тұрақты арттырады.

Аурудың өтуі ауырлағанда клиникалық көріністері де айқынырақ және тұрақты болады. Мыйлық жүйкеленудің, тарамыстық рефлекстердің, дененің екі жағында бұлшықет межеқуаты әртүрлі болуы т.б, сияқты құрылымдық бүліністердің онша ауыр емес әйгіленімдері пайда болады. Дербес жүйкелік-қантамырлық құбылмалылық және мый тамырлық ушығулар (криздер) байқалады. Осылардан кейін құрылымдық әйгіленімдер күшейе түседі. Өзіне-өзі сенбеушілік, тұнжыраулық жағдайларға бейімділік, фобиялар, ашушаңдық, өзін басқалардан жоғары ұстаушылық, психиканың өзгерістері пайда болады. Жадының, әсіресе күнделікті жағдайларға, бұзылуы күшейе түседі. Көз түбінде атеросклероздық немесе гипертензиялық ангиосклероз түрлеріндегі өзгерістер өрши бастайды. Науқастың еңбекке қабілеттілігі төмендейді.

Дисциркуляциялық энцефалопатия қатты айқындалғанда мыйда құрылымдық өзгерістер ауырлауына байланысты клиникалық көріністерде қиындай түседі. Жады мен назардың кемуі үдейді, өмірге қызығушылық азаяды, біртіндеп тұлғаның азғындауы болады. Мыйлық тамырлық ушығулар және инсульттер қайталанулары дертті күшейтеді. Бұл кездерде жүйкелік жағдайда құрылымдық бүлінітердің айқын белгілері: мыйлық жүйкеленудің жеткіліксіздігі, нистагм, пирамидалық жеткіліксіздіктің белгілері, сөйлеудің бұзылыстары, аяқ-қолдың шала салданулары, сезімталдықтың, дәреттің бұзылыстары байқалады. Қыртыс асты құрылымдардың бүліністерінде пирамида сыртылық, паркинсонизм дәрежесіне дейін жететін, қимыл-қозғалыс бұзылыстарының әртүрлі әйгіленімдері пайда болады. Көз түбінде атеросклероз бен гипертензиялық аурудың соңғы сатыларына тән ауыр өзгерістер дамиды.

Веналық қанайналымның сүлде бұзылыстары көктамырларда қан іркілуі және веналық энцефалопатия түрлерінде байқалады. Біріншісі жүрек және өкпе-жүрек жеткіліксіздігі, мойын аумағында бассүйектен тыс көктамырлар қысылып қалуы, бас пен мыйдың жарақаты т.б. себептерден дамиды. Мый қанайналымының өте жақсы икемделістік мүмкіндіктеріне байланысты көктамырлар арқылы қанның ағып шығуының бұзылу белгілері ұзақ мерзім байқалмайды. Бұл икемделістік тетіктер жеткіліксіз болғанда бас ауыруы, тырыспа-селкілдек ұстамалары пайда болуы, бассүйек жүйкелері қызметтерінің бұзылуы, мыйшықтық әйгіленімдер сияқты клиникалық белгілермен көрінеді.

Веналық энцефалопатияның көріністері әрқилы болады. Ол бірнеше синдромдар түрлерінде өтуі мүмкін. Солардың ішінде бассүйек ішінде гипертензиялық синдромды, мыйда жайылған майда ошақтық бүліністік синдромды және астениялық синдромды атауға болады. Бұл кездерде веналық қан іркілуі тұтас мыйға тарауынан жалпы мыйлық әйгіленімдер байқалады. Сонымен қатар, бұл дерт беттолепсия (жөтелдік эпилепсия) түрінде де кездеседі. Бұл кезде қатты жөтелден қояншық ауруының ұстамасына ұқсас тырыспа-селкілдек ұстамасы пайда болып, науқас аяқ астынан есінен танады.

Жоғары жүйке әрекеттерінің бұзылыстары. Жүйке тозуы (невроздар)

Жүйке жүйесі дерттерінің кең тараған бір түрі болып жүйке тозуы есептеледі. Жүйке тозуын невроз дейді. Невроз атаусөзі жоғары жүйке әрекеттерінің функциялық бұзылыстарын белгілеу үшін қолданылады.

Невроздар ел арасында 20-30% жиілікпен кздеседі. Олардың бұлай кең тарауына халықтың қалаларға шоғырлануы, қазіргі адамдарға ақпараттық жүктемелердің тым көп болуы, гиподинамия, әлеуметтік-тұрмыстық және эмоциялық ауыртпалықтар аумақты ықпал етеді.

Клиникалық мәні бойынша невроз жан-дүниелік жағдай болып есептеледі. Ол бір жағынан өзбетінше бөлек өзіндік дерт, екінші жағынан басқа дене мүшелерінің немесе психиканың аурулары дамуына әкелетін ауруалды жағдай болып келеді.

Бүгінгі таңда невроздар жан-дүниелік жағдайлар мен аурудың маңызды бөлігі ретінде қарастырылады. Адам неврозының себебі болып жағымсыз жан-дүниелік күйзелістердің нәтижесінде пайда болатын ауыр жан жарақаттары есептеледі. Дұрыс шешімі табылмайтын немесе шешілуі қолдан келмейтін ауыр жағдайларға адамның душар болуынан жоғары жүйке әрекеттерінің бұзылуы (невроз) дамиды. Осыдан ОЖЖ-ң функциялық бұзылыстары және мыйдың микроқұрылымдарының өзгерістері (дендрит тікенектерінің мембранасында, гиппокамптың кейбір жасушаларында бүліністер, мый қыртысы нейрондарында рибосомалардың азаюы, жергілікті микроциркуляцияның бұзылыстары т.с.с.) пайда болады.Жан жарақатына әкелетін ықпалдар белгілі бір жағдайларларда, ең алдымен тұлғаның өзінің ерекшеліктеріне қарай, әсер етеді. Бұл ерекшеліктерінің ішінде жағымсыз ықпалдарды асыра бағалау, оларға тым артық биологиялық және әлеуметтік мән беру маңызды орын алады.

Невроз дамуына әкелетін жағдайлар үш үлкен топқа бөлінеді:

● биологиялық;

● әлеуметтік;

● жан-дүниелік.

Биологиялық жағдайларға:

√ тұқым қуалаушылыққа бейімділік, мәселен, кейбір невроздық жағдайлар (үрей синдромы) жақын туыс адамдардың арасында жиірек кездеседі.

√ адамның жынысы, мәселен, еркектер неврозға сирегірек ұшырайды.

√ адамның жас мөлшері, жыныстық жетілу және кері даму кезеңдерінде невроз жиірек кездеседі.

√ дене бітімінің ерекшеліктері, мәселен, астениктер невроз дамуына бейім болады.

√ организм реактивтілігін төмендететін денесінде бар немесе басынан өткен аурулар - жатады.

Әлеуметтік жағдайларға:

√ кәсіби мамандығының ерекшеліктері, мәселен, артық ақпараттармен зорығу, еңбек жұмыстарының біркелкілігі.

√ отбасында ауыртпалықтардың болуы.

√ тұрмыстық жағдайларының нашарлығы.

√ жыныстық тәрбиенің ерекшеліктері т.с.с. - жатады.

Жан-дүниелік жағдайларға:

√ тұлғалық ерекшеліктері (нақты адамның ықпалдарға жауап қайтаруы мен тәртібі, түйсінуі, ойлау қабілетінің даралығы).

√ бала кезіндегі жан-дүниелік жарақаттар.

√ жан жарақатына әкелетін жағдайлар, мәселен, ауыр дерт немесе жақынынан айырылу, жұмысында қиындықтар т.с.с.

Невроздың қалыптасуы, дерттік ықпалға тұлғаның тікелей жауап қайтаруымен ғана емес, қалыптасқан жағдайдың мүмкін болатын зардаптары мен одан шығу жолдарының болмауынан тығырыққа тірелгеннен қорқу сезімдері біршама ой елегінен өткізіліп талданылуымен анықталады.

Невроздардың жіктелуі

Барлық зерттеушілерді қанағаттандыратын невроздарды жіктеу осы күнге дейін өзінің шешімін тапқан жоқ. Дәстүрлі түрде невроздардың үш тобын: жабыспалы жағдайлар неврозын, есірікті, неврастенияны (жүйке тозуын) ажыратады.

Жабыспалы жағдайлар неврозы адамның мұқтаждығы, тілегі, талпынысы мен оларды жүзеге асырудың арасында, әдептік, әлеуметтік заңдылықтарға, діни көзқарастарға немесе басқа ұғымдарға байланысты, сәйкестіктің болмауынан пайда болған шиеленістерден дамиды. Бұл кезде мый қыртысында дерттік күшейген қозу ошағы қалыптасады. Әдетте бұндай жағдай адам бір маңызды істеуге (мәселен, үйде газды сөндіруді, есікті жабуды, жас баланы тамақтандыруды т.б.) ұмытып кеткенде немесе басынан қатты қорқыныш сезімін (биіктен, лифт тоқтап қалуынан, қорғаныссыздықтан т.б.) өткерудің нәтижесінде болады.

Жабыспалы жағдайлардың барлық түрлері қайталанатын қорқыныш, үрей сезімдерімен сипатталады. Бұл невроздың басталуы шартты рефлекстер тетігі бойынша болады. Артынан қорқыныштардың пайда болу жағдайлары кеңиді. Қорқыныш әлеуметтік және кәсіби дара тіршілікті бұзады.

Жабыспалы жағдайлар неврозының түрлері:

√ әлеуметтік қорқыныштар – көпшілік қауым алдында сөйлеуден, дәріс оқудан, емтихан тапсырудан қиналып немесе сасып қалудан қорқумен көрінетін қайта-қайталанатын былшыл қорқыныш. Жиі ол нақты сәтсіздікке әкеледі және қорқыныш сезімін одан сайын күшейтеді.

√ ойға жабыспалы түрде қайталанып келетін идеялар, ойлар, бір әрекеттерге баруға ұмтылдыратын «бұйрықтар». Мәселен, бір жақынын өлтіруге, жұқтырып алудан қорқып қайта-қайта қол жууға, есікті немесе үйде газды жапты ма – деп қайта-қайта өзін тексеру сияқты бұйрықтар мен ойлар. Адам олардың қажетсіздігін және мәнсіздігін түйсініп біледі және қарсы тұруға тырысады.

√ қарапайым фобиялар – сыртынан жабылған бөлмеден, қатерлі өспе өсуінен, биіктіктен т.с.с. тұрақты дәйексіз қорқу және оларға әкелетін қауіпті жағдайлардан аулақ жүру.

Есірік невроздары. Клиникалық белгілері көп ауруларды өтірік қайталамай, солардың көріністеріне еліктеп жасалуымен сипатталатын жоғары жүйке әрекеттерінің бұзылыстары. Шын мәнінде аурудың болмауына қарамай, өзінің денсаулығына тым зор мән беруден, негізсіз үрей мен дерттің барлығына сенімді болуымен көрінеді. Есірік кезінде адамда, әдетте, «ауруды тілеу» және өте жоғары иланғыштық байқалады. Осылармен есіріктік бұзылыстардың көп түрлілігін, оларды әдейі әсіреленген түрлерде елге көрсетуге бағытталуын түсіндіруге болады.

Пайда болу себептері: тұлғаның айналасындағыларға деген көтеріңкі талаптары мен олардың іске асырылу мүмкіндігі болмауының арасында шиеленіс пайда болуы. Бұл шиеленіс нақты жағдайды және басқа адамдардың талабын дұрыс бағаламаудан немесе оны елемеуден болады. Бұл кезде мый қыртысы үрдістерінің қатты ширығуынан немесе қалжырауынан қыртыс асты құрылымдарда «жылжымалы» күшейген дерттік қозу ошақтары қалыптасады.

Көріністері. Есірікке құбылып өзгеріп тұратын көп түрлі әйгіленімдер тән. Олар шешімін таппаған жағдайларға тұлғаның қорғаныстық серпілістері болып келеді. Есірік әйгіленімдері дерттік көріністердің бірнеше топтамаларына жинақталады:

√ тәртібінің әдеттен тыс өзгеруі. Науқас адам тым қызбалығымен, әсерленгіштігімен, иланғыштығымен және өзін-өзі иландырғыштығымен, көңіл-күйінің құбылмалылығымен, ұмытшақтығымен ерекшеленеді. Есіріктік бұзылыстар кезінде көңіл қобалжуларын белгілі бір жағдайларға байланыстырып әсірелеп елге көрсетуге бағытталады. Есіріктік неврозбен сырқаттанған науқастар сырттай қарағанда қуатты сияқты көрінгенімен, шын мәнінде адами қарым-қатынастарда үстіртін әлсіз болады. Олар өздерін уақиға ортасында тым іскер, мағыналы, ықпалды адам ретінде көрсетуге тырысады. Шын мәнінде олар ұсақ, ойлана бермейтін, әбігершіл, басқа адамнан тәуелді болып келеді. Олардың кейбіреулері өзін-өзі өлтірумен қорқытады және оны жүзеге асыруға талпынады;

√ дербес жүйкелік бұзылыстар (мәселен, гипотензия немесе гипертензия, ентігу, басына ыстық қан келу сезімі, тахикардия, аритмия, тершеңдік, диспепсиялық бұзылыстар) байқалады;

√ қимыл-қозғалыстардың бұзылыстары. Есірік кезінде эпилепсияға ұқсас тырыспа-селкілдек ұстамалары болуы мүмкін. Бірақ, қояншық ауруына қарағанда, бұл ұстамалар кездерінде естен тану мен дене мүшелерінің соғылуы болмайды. Олар жығылатын жерін таңдап, жұмсақ жерге жығылады. Бұл дерт кезінде өткінші толық және шала салданулар, дыбыстық байламдардың салдануынан қысқа мерзімге дауыстың шықпай қалуы (афония) пайда болуы ықтимал, бірақ олар науқасты қапаландырмайды. Өйткені олар бұл құбылыстардың өткінші екенін біледі;

√ сезімталдықтың бұзылыстары. Есіріктік невроз өткінші соқырлықпен, саңыраулықпен, иісті, дәмді сезбеуімен, парестезиялармен қабаттасады;

√ жыныстық ауытқулар (мәселен, белсіздік, жыныстық нәпсінің азаюы) байқалады;

Есірік кезінде бұл бұзылыстардың басым көпшілігі психогендік ауытқулардан дамиды.

Неврастения (жүйке тозуы). Неврастения невроздардың кең тараған түрі.

Пайда болу себептері: өзіне-өзі қойған көтеріңкі талабы мен оны жүзеге асыруға деген мүмкіндіктерінің арасында шиеленіс болуы. Осыдан мый қыртысында қозу үрдісінің қатты ширығуы мен күйзелісі байқалады.

Көріністері:

√ дербес жүйкелік бұзылыстар (мәселен, жүрек аритмиясы, гипо- немесе гипертензия, ішек-қарын қызметтерінің бұзылыстары, тершеңдік);

√ жүйке жүйесінің көтеріңкі қозымдылығы, қажығыштығы және қалжырауы;

√ тым қатты қызбалық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, шыдамсыздық;

√ ынтаның бұзылыстары;

√ жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі, соғындық;

√ көңіл-күйдің құбылмалылығы, жиі тұнжырау;

√ ұйқының бұзылыстары (көз ілінуінің бұзылыстары, ұйқының тынымсыздығы, жағымсыз түстер енуі);

√ жыныстық қатынастардың бұзылыстары (нәпсінің әлсіреуі, белсіздік) – байқалады.

Невроздық жағдайлардың жалпы көріністері

Невроздық жағдайлар дамуына әртүрлі жүйелер қатысуының заңды бір ізділігі байқалуынан жалпы көріністер қалыптасады.

● әсер еткен ықпалдарға дербес жүйкелік серпілістерің сәйкессіздігі (мәселен, тахикардия, аритмия, ентік, тершеңдік, тері мен шырышты қабықтардың бозаруы немесе қызаруы, гипо- немесе гипертензия, ұйқы мен тәбеттің бұзылыстары, ықпалдың әсеріне жауап ретінде жүрек ауыруы және оған науқастың қатты назар аударуы) байқалады;

● дерттік сезімдік және қимылдық серпілістер дамуы (мәселен, әртүрлі сыртқы әсерлерге немесе организмнің өзіндегі өзгерістерге көтеріңкі сезімталдық, әбігершілік, мағынасыз артық қозғалыстар, қимылмен көрсету, уақиға сәйкес келмейтін ым жасау, өткінші толық немесе шала салданулар);

● жиі долылық (аффектілік) серпілістер – әсер еткен ықпалға қатты көңіл-күйдің қобалжуымен жауап қайтару (мәселен, үрей, өлімнен қорқу, эмоциялық ширығу, өкіріп жылау, балағаттау). Науқас өзінің сезімін билей алмай, оны сезім билеп кетеді;

● дерттік жағдайды оймен талдау және тәртібінің түрі туралы шешім қабылдау қалыптасқан жағдай мен дерттік сезімді жеңуге бағытталады. Клиникада бұл идеаторлық өңдеу және икемделістік шаралар табу делінеді.

Невроз дамуындағы осы келтірілген көріністердің бірізділікпен қалыптасуы (алдымен дербес жүйкелік, артынан сезім-қимылдық, аффектілік және идеаторлық серпілістер) көпшілік науқастарда байқалады. Осындай бірізділік аз айқындалған өзгерістермен әртүрлі стрестік ықпалдар кездерінде де көрінеді.

Осыған байланысты клиникада невроздар дамуының:

● дербес жүйкелік;

● сезім-қимылдық;

● аффектілік;

● идеаторлық (біріктіретін, оймен топшылайтын, тұжырымдайтын) жағдайды қайта қарастыру және дерттік жағдайды жеңуге бағдарлама табу – сатыларын ажыратады.

Бұл келтірілген бұзылыстар науқастарда бір мезгілде пайда болуын дәлелдейтін деректер белгілі. Сол себептен оларды невроздардың сатылары деуден құрамбөлшектері деуге болады.

Вегетоневроздар туралы түсінік

Невроздың ерте және ұдайы пайда болатын жалпы құрамбөлшегі болып дербес жүйкелік бұзылыстар: ішкі ағзалар мен физиологиялық (қанайналым, тыныс алу, асқорыту, жыныстық т.б.) жүйелер қызметтерінің әртүрлі бұзылу синдромдары есептеледі. Олар бұл жүйелер қызметтерінің орталық жүйке жүйесімен реттелулерінің бұзылыстарынан дамиды. Кейбір адамдарда артериялық гипертензия, кейбіреулерінде керісінше, гипотензия, ал басқаларында артериялық қысым өте құбылмалы, біресе жоғарылап, біресе төмендеп кетуі мүмкін. Жүректің ырғағы мен соғу жиілігі бұзылады, қан тамырларының межеқуаты құбылып тұрады. Бұндай бұзылыстарды клиникада «нейроцинкуляциялық дистония», «вегетоневроз», «вегетодистония», «дербес жүйкелік-қантамырлық дистония» т.с.с. көптеген атаусөздермен атайды. Бұндай атаусөздердің көп болуы невроздар кезінде дербес жүйкелік бұзылыстардың көріністері мен патогенезі күрделі және әртүрлі болуына байланысты болады.

● бұл бұзылыстар әртүрлі тітіркендіргіштерге ішкі ағзалар мен жүйелердің әртүрлі және сәйкессіз жауап қайтаруымен, организмнің тұтасып жауап қайтаруы мен жекелеген дербес жүйкелік құрамбөлшектердің үйлеспеуімен, қимылдық және дербес жүйкелік серпілістердің сәйкес келмеуімен, дербес жүйкелік функциялардың қорғаныстық-икемделістік маңызын жоғалтуымен сипатталады.

Көрсетілген өзгерістер невроз кезінде тұрақты, ұстамалы немесе тұрақты-ұстамалы түрлерде болуы мүмкін.

● вегетоневроздардың ең жиі кездесетін көріністері болып жүрек аумағында ауыру сезімі, тахипноэ немесе диспноэ, қан тамырларының дистониясы, диспепсиялық құбылыстар есептеледі. Бұл өзгерістер әдетте әлсіздікпен, тез қажулықпен, қызбалықпен, ұйқының бұзылыстарымен (ұйқы қашуымен, ұйқы басуымен, мазасыз ұйқымен т.с.с.) қабаттасады.

● невроздық жағдайлар соматикалық аурулардың (жүректің ишемиялық ауруы, артериалық гипертензия, асқазан мен онекелішектің ойық жарасы, әртүрлі эндокринопатиялар) даму алдында байқалады.

Дата добавления: 2015-05-19 | Просмотры: 2814 | Нарушение авторских прав