 |
|
АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология |
Курс IIФ КГМУ 4/3-04/03 ИП №6 от 14 июня 2007 г. Қарағанды мемлекеттік медицина университеті Биологиялық химия кафедрасы ДӘРІС 10 (Кредит 3 –жалпы шолу)
Тақырыбы: «Заттар алмасуының реттелуі. Гормондар биохимиясы»
Пән Биологиялық химия Мамандығы – 051301 – Жалпы медицина Курс II Уақыты (ұзақтығы) 100 минут
Қарағанды 2015 ж.
Кафедра отырысында талқыланып және бекітілді Хаттама №_____ "____"__________2015 ж. Кафедра меңгерушісі, профессор ______________ Л.Е. Муравлева
Тақырыбы: Заттар алмасуының реттелуі. Гормондар биохимиясы Мақсаты: ағзаның реттеуші жүйелері, ішкі секреттеуші бездер олардан бөлінетін гормондардың жалпы сипаттамалары мен қызметі туралы түсінікті қалыптастыру. Гормондардың әсер ету механизмдерін таныстыру Дәрістің жоспары: 1. Гормондардың жалпы сипаттамасы. 2. Гормондардың биосинтезі және инактивтелуі. 3. Гормондардың әсер ету механизмдері. 4. Гормоналдық сигналдардың рецепторлар арқылы берілуінің механизмдері. 5. Гормондар алмасуларының бұзылулары.
ГОРМОНДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА Гормон – жоғары активті биологиялық зат, эндокринді бездермен ағзаның ішкі ортасына синтезделіп бөлінеді, реттеуші әсер беретін заттар. Эндокринді без – анатомиялық құрылым, шығару өзегі жоқ, басты қызметі гормондардың ішкі секрециясы. Оларға: гипофиз, эпифиз, қалқанша без, бүйрек үсті безі (милық, қыртыстық бөлігі), қалқанша маңы безі. Асқазан асты жәнежыныс бездері олар аралас секрет бөлуші мүшелер. Ішкі секрецияның безі атқаратын қызметі әр түрлі гормонды синтездей алады. Мысалы, қалқанша безі тироксин, тирокальцитонин. Сонымен қатаратқаратын қызметі бір, бірақ синтездеуші эндокринді бездері әр түрлі. Мысалы, жыныс бездер синтезделеді: жыныс бездері мен бүйрек үсті безімен. Эндокринді емес мүшелер: бүйрек, АІТ, жүрек олар да биологиялық активті зат түзейді. Кейбіреулері өздерінің нысана жасушаларына өте жақын синтезделіп оларды диффузияға ұшыратады, қанға түспей. Оларды жергілікті әсер етуші гормондар деп атайды. Осындай заттарды бөлетін жасушалар паракринді деп аталады. Биологиялық белсенді заттар гормондықызметтен басқа, медиатор түрінде де болады. Гормонды немесе медиаторлы қызметінің болуы синтезделген орны мен анықталады. Егер олар бүйректің милық затында түзілсе олар – гормондар, егероларды симпатикалық аяқтамалар бөлсе онда олар – медиаторлар деп аталады. Реттеуші гипоталамикалық пептидтер бас миының нейрондарында ғана емес, ішекте де табылған. Бұл пептидтерді өндіретінжасушалар, қазіргі айту бойынша диффузды нейроэндокринді жүйені түзеді, ол түрлі мүшелер мен ұлпаларда шашылып орналасқан. Бұл жүйенің жасушаларының құрамында аминдердің мөлшері жоғары, және олар алдындағы аминдерді жаулап, декарбоксилазамен ерекшеленеді. Бұдан ағылшын тілінен аудармасы бойынша Amine Precursors Uptake and Dekarboxylating System – APUD жүйесі – аминдерді жаулап алу. Сондықтан, эндокринді бездерді талдағанда, эндокринді жүйені оқыған жөн, себебі: ол бүкіл бездерді, ұлпа мен жасушаларды байланыстырушы күрделі жүйе. Гормондардың жіктелуі. Гормондарды жіктеу, түрлі критериилерге байланысты. Ерігіштігі бойынша – гидрофильды, липофильды Химиялық құрылымы бойынша: АМҚ туындылары; тирозин туындылары: адреналин, тироксин, дофамин, норадреналин, трийодтиронин: 1.Белокты-пептидті гормондар:-полипептидтер: глюкагон, кортикотропин, меланотропин, вазопрессин, окситоцин, пептидті гормондар – асқазан мен ішектің;-жай белокты (протеиндер): -инсулин, соматотропин, пролактин, паратгормон, кальцитонин; -күрделі белокты (гликопротеидтер): тиреотропин, фоллитропин, лютропин; -стероидты гормондар: кортикостероидтар (альдостерон, кортизол, кортикостерон), жыныс гормондары: андрогендер, прогестерон; 3. Сигналдарды өткізу механизмі және рецепторлардың орналасуы бойынша, екі негізгі топқа бөлінеді: а) стероидтар, йодтирониндер, кальцитриол. бұлардың рецепторлары цитоплазма, ядрода орналасады, б) суда еритін гормондар – олар плазмалық мембранадағы рецепторлармен байланысады, 4. Сигналдық табиғаты, жасушаішілік эффект бойынша 5. Биоқызметтеріне қарай – АМҚ, липид, көмірсуды реттеушілер (инсулин, глюкагон, кортизол, адреналин). Су-тұз алмасуын реттеуші (вазопрессин, альдостерон). Са алмасуын реттеуші (паратгормон, кальцитриол, кальцитонин). Репродуктивті қызметті реттеушілер (эстрадиол, тестостерон, прогестерон). Тропты гормондар – либерин, статиндер гипоталамустын, гипофиздің кейбір гормондары басқа гормондардың синтезін де реттейді. Гормондардың химиялық құрамы әр түрлі, бірақ оларға тән бірнеше биологиялық құрылымдар бар. Гормондардың жалпы қасиеттері:1. физиологитялық әсер – қатан спецификасы;2.жоғары биоактивтілігі: гормондардың физиологиялық әсері аз дозада (10-6-10-10 моль\л);3.әсер етудін дистальды сипаты: гормон түзілу жерінен әдетте нысана-жасуша алыс орналасады; 4.генерализденген әсері (жайылынқы). Ағзаға гормонның физиологиялық әсерінің 4 типі белгілі: кинетикалық, орындаушы мүшенін белгілі әсерін тудыру, метаболиттік, морфогенетикалық, корригирлеуші. Гормонның метаболиттік әсері түрлі жолдармен жүзеге асады. Оның ішінде ең маңыздысы:-жоғары, төмен ферменттін активтілігін; - асуша мембрана өткізгіштігінің активтілігін; -энергетикалық, биосинтетикалық реттеушілік. Гормонды эффектінің этаптары: -синтезі, қанға өтуі, тасымалдау түрлері, гормонның әсер етуінің жасушалық механизмі. Гормондардың тасымалдануы. Секреттелген гормон нысана жасушаларына сұйықтықпен циркуляцияланады: қан, лимфа жеткізіледі. Гормондардың тасымалдануы оның ерігіштік қасиетімен анықталады. Гидрофильды гормондар, мысалы, (белокты-пептидті гормон) олар бос күйінде қанмен тасымалданады. Стероидты, қалқанша безінің гормондары плазма белоктарымен комплекс түзіп тасымалданады. Олар спецификалық тамсымалдаушы белок болуы мүмкін (тасымалдаушы төмен молекулалы глобулиндер, тироксинбайланыстырушы белок, кортикостероид. Спецификалық емес (альбумин), қанның пішіндік элементтерінің адсорбцияланған түрлерімен. Гормондардың биологиялық активтілігі құрамында бос гормондардан анықталады. Байланысқан гормондар олар – депо, физиологиялық резерв одан гормондар активті формаға өтуі мүмкін. Гормондардың эффектісін байқауды, оның рецепторлармен байланысын көреміз. Оларға тән: 1. гормонға жақын туыстастық 2. жоғары тандаушылық 3. байланыстырушы көлем шектеулі 4. ұлпадағы рецептор байланысының спецификасы. Функциональды активті рецепторлар саны түрлі жағдайда, патология кезінде пайда болады. Мысалы, жүктілік кезінде миометрияда МХР жоғалады, окситоцинді рецептор саны өседі. Қант диабеті кейбір түрлерінде инсулин аппаратының жетіспеушілігі, яғни қанда инсулиннің көлемі жоғарлайды, бірақ инсулинді рецепторлар аутоантиденемен байланысты. Гормондармен байланысты түзуге рецепторлар саны бірнеше мың жасушаларға. Рецепторлар гормондарды танып, селекцияға қабілетті. Гормон –рецепторлық байланыс өте жоғары туыстық пен спецификалық қасиетімен сипатталады, қайтымдылықпен және сигналдын генерациясымен (сигналдын трансдукциясы), температура мен рН тәуелді. Гормондардың әсер ету механизмі. Жасушалық деңгейде гормондардың әсер етуі 2 негізгі механизімі белгілі: жасуша мембранасының сыртқы қабатындағы эффектінің реализациясы, гормон ішіне енгеннен кейін реализация. Гормондардың биологиялық эффекті, рецептормен байланысатын, плазмалық мембранада орналасқан, бұл процесс екінші реттік өткізгіштік арқылы жүзеге асады оны мессенджер деп атайды. Оны атқаратын заттын жіктелуіне байланысты гормондарды бөледі: 1.биологиялық эффектіні көрсететін цАМФ гормоны. Оған: глюкагон, лютеин, ФСГ, ТСГ, кальцитонин, паратиреоидты гормон, антидиуретикалық гормон, адреналин, норадреналин жатады; 2. өз қызметін циклдік нГМФ арқылы жүзеге асатын гормон – азот тотығы; 3.өз қызметін мессенджер арқылы жүзеге асырады олар – фосфатидилинозитол (инозитолтрифосфат және диацилглицерин)немесе екеуін де бірге. Оларға: антидиуретикалық гормон, адреналин, норадреналин, ангиотензин ІІ, гонадотропин-рилизинг немесе люлиберин, тиролиберин жатады; 4.өз қызметін каскадты, фосфатазаларды белсендіру арқылы жүзеге асырады. Оларға: инсулин, пролактин, эритропоэтин жатады. Бірақ бұл жіктелу шартты түрде. Рецепторлардың түріне байланысты бір гормон сигналды түрлі мессенджермен беруі мүмкін. Мысалы, адреналин бета2-рецептормен байланысқанда цАМФ, егер альфа1-рецепторымен байланысқанда онда иондалған Са және фосфатидилинозиттер қатысады. Гормондардың катаболизмі. Белокты-пептидті гормондар протеолизге аминқышқылына дейін ұшырайды. АЛ олар АМҚ әрі қарай дезаминденуге түсіп декарбоксилденіп трансмисивтеніп соңғы өнімге дейін ыдырайды: NН3, СО2, Н2О. АМҚ туындыларының гормондары – тотығуға—дезаминденуге—тотығуға СО2, Н2О дейін. Стероидты гормондардың ыдырауы өзгеше. Ағзада олардың ыдырауын қамтамасыз ететін ферменттер жоқ. Сондықтан да көбіне шеткері радикалдардын модификациясы өтеді. Қосымша гидроксильды топтар енгізіледі. Гормондар гидрофильды болады. Бұдан стеранды түрде 17 жағдайда болған кетотобы бар молекулалар пайда болады. Осылайша стероидтық катаболизмнен қалған нәтиже зәрмен сыртқа шығады, оны 17-кетостероидтар деп атайды. Гормондардың инактивациясы көбінесе эффекторлы мүшелерде өтеді – бауырда. Гормондар ағзада мынадай қызметтерді атқарады: 1. бойдын реттелуі, ұлпалар мен мүшелердің дамуы мен дифференцировкасы, физикалық, жыныстық, ақыл-ойдын дамуы. 2.сыртқы ортанын өзгергіштігіне бейімделушілік. 3.гомеостазды қалыпта ұстау. Гормондардын байланысу түрлері. Гормондар бөлектеніп жалғыз қызмет атқармайды. Сондықтан олардың әсерлерін білу қажет. Синергизм – екі немесе бірнеше гормондардың бағытталған әсері. Мысалы, адреналин, глюкагон. Олар бауырдағы гликогенді глюкозаға дейін ыдыратып, қанда қанттын дәрежесін жоғарлатады. Антагонизм – ылғида қатысты. Мысалы, инсулин және адреналин қанда глюкозаның мөлшерін қалыптастырады, яғни қарама қарсы.:инсулин гипогликемияны тудырады. Биологиялық маңызы – көмірсулық қоректенудін жақсаруына. Пермиссивті әсері – гормонның өзі физиологиялық эффектіні тудырмайды, ол тек қана жасушаның немесе мүшенін жауап реакциясына жағдай жасап, екінші гормонның әсер етуіне жағдай туғызады. Мысалы, глюкокортикоидтар бұлшықеттін тонусына, гликогеннін ыдырауына әсер етпейді. Бірақ адреналиннін аз мөлшері артериальдық қысымды жоғарлатып – гипергликемияға әкеледі. Нейрогуморалды реттеушілік, иерархиялық жүйелерге жалпы сипаттама. Қандағы физиологиялық деңгейдегі гормондардың болуын гомеостаздын бірнеше механизмдері қатысады, олар нақты алмасу сигналдарын: гормонды түзуші безбен – нысана-мүше арасында, бұл механизм бір немесе бірнеше эндокриндік бездермен жүзеге асады. Көбінесе кездесетін жүйе: гипоталамус—гипофиз—без-нысана. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондары (соматотропин, тиротропин, котикотропин, фоллитропин, лютропин, пролактин) олар пептидті заттардын бақылауында болады. Олар гипоталамуста пайда болады гипофизде пайда болатын тропты гормондарды күшейтіп тежейді. Гипоталамус – гипофизға өтетін ми қабатының ауданы. Осы гипоталамуста гуморальдікке жүйке импульстерінін өтуі жүреді. Қазіргі уақытта гипоталамустан бірнеше рилизинг-гормондар (либериндер) бөлінуде: тиреотропин-рилизинг-гормон (тиролиберин, қысқартқанда ТРГ) гонадотропин-рилизинг-гормон (люлиберин), кортикотроптық гормонды шығаруын реттейтін гормон – кортикотропин-рилизинг-гормон (кортиколиберин), пролактин секрециясын қоздырушы гормон (пролактолиберин), меланоцит гормонды босатушы және т.б. Гипоталамус гормондарының ортасында гипофизарлық қызметке тоқтатушы әрекетін жасайтын, статин деп аталатын сұйықтықтар бөлінген: соматостатин, пролактостатин, меланоцитостатин және басқалары. Гипофиздін троптық гормондардың әсерімен перифериялық эндокриндік мүшелердін секреторлық активтілігін өсіреді. Жасушадағы метаболиттік концентрациянын өзгеруі – механизм бойынша оның кері байланысы гипоталамусқа әсер беріп, гормондардың синтезін басады; синтезбен троптық гормондардың секрециялары перифериялық бездер гормонын басады. Басқа жағдайларда кері байланыс жеке метаболиттер немесе субстраттардын көмегімен шығарылады, олардың концентрациясы қан плазмасында ұлпа-нысанаға гормон әсерімен өзгереді. Мысалы, қандағы глюкоза концентрациясының жоғарлауы (гипергликемия) инсулиннін шығуын шақырады, бұл ұлпа қатарындағы қолданумен утилизациясын күшейтеді, нәтижесінде қандағы глюкоза құрамы орнына келеді, бұл сонымен қоса инсулиннін секрециясын төмендетеді. Берілген кесте эндокриндік жүйедегі жоғарғы дәрежелі реакцияны өз бойына сіңіреді – гипоталамус пен гипофиз, шығарушы гормондар, бұлардын өздері басқа эндокриндік жасушалардын гормон секрецияларымен синтез процессіне әсер етеді. Бұл кестеден көрінетіні, секреция гормондары мен синтез жылдамдығы басқа бездер гормондары әсерімен де өзгереді немесе стимуляция нәтижесіндегі гормондық емес метаболиттермен. Біз кері байланысын да көреміз (-) – синтездін тоқталуы мен бірінші фактордын секрециядан кейінгі алынып тастауы, бұл гормонның өнімінің шығуын жылдамдатады. Нәтижесінде қандағы гормондар құрамы белгілі бір тепе тендікте сақтайды, бұл ағзанын функциональдық жағдайына тәуелді. Гормондардың биосинтезі. Белок-пептидтік гормондар көбінесе активті емес түрде синтезделеді немесе препрогормон—прогормон—активті гормон кестесімен түзіледі. Препрогормон N-соңында пептид сигналы бар, эндоплазмалық ретикулумдағы молекулалардың өзгерту қажеттілігі, содан Гольджи комплексіне. Сигналдық пептидті алыа тастағаннан кейін, препрогормон прогормонға айналады. Гольджи комплексінде прогормон секреторлық везикулаларға еңеді және активті гормондардың шығуымен жеке протеолиз жүреді. Гликопротеиндердін ауыр белоктарынан тұратын синтез гормондары (мысалы, фолликулостимулдаушы гормон (ФСГ) немесе тиреотроптық (ТТГ)гипофиз гормондары) жетілу процессінде гормон құрылымына оттегі компоненті кіреді. Стероидтық гормондар холестериннен синетзделеді немесе оның шыққанынан – дегидрохолестерин. Кортикостероидтардін жалпы шығарушысы холестерин болып табылды. Кортикостероид синтездерінде 40-тан астам метаболиттер шығады, олар биологиялық активтілікте болады. Гормональды белсенділігі бар негізгі кортикостероидтар болып кортизол – глюкокортикоид, альдостерон- минералды кортикоид және андрогендер болып табылады. Прогестеронның алғаш рет гидроксилденуі 17-гидроксилаз, сосын кортизолдың синтезінде 21 және 11-гидроксилаз. Альдостеронның пайда болуы реакциясы прогестеронның бірінші 21-гидроксилаз, сосын 11-гидроксилазда гидроксилденеді. Қанда стероидты гормондар транспортты белоктармен бірге кешенді түрде тасымалданады. Кортизолдың секрециясы мен синтезінің жылдамдығы гипоталамус-гипофизарлы жүйенің қайтымды теріс байланыс механизмі бойынша реттеледі. Бүйрек үсті безі қыртысы гормонының катаболизмі біріншіден, бауырда өтеді. Мұнда гидроксилдену, гормондардың қайта қалпына келу реакциясы іске асады. Кортикостероидтар өнімдерінің (кортикостерон және альдостероннан басқа) катаболизмі 17-кетостероид түрінде зәрмен шығарылады. Ер адамдарда кортикостероидтардың есебінен –кетостероидтар және –тестостерон есебінен (барлығы 12-17мг/к.с.) пайда болады. Әйелдерде 17-кетостероидтар кортикостероидтар есебінен (7-12мг/к.с.) пайда болады. Катехоламин мен дофаминнің биосинтезі (4 сур.). Катехоламин ферментінің синтезі тирозингидроксилаз, яғни тирозиннің ДОФА /L-b-3,4 дигидроксифенил /f – аланинге айналуы болып табылады. Оның дофаминге айналуы декарбоксилазды хош иісті аминқышқылдарын катализдейді. Норадреналиннің адреналинге айналуы –N- метилтрансферазды (фенилэтаноламин N- метилтрансфераз) норадреналин ферментіне катализдейді. ТТГ гипофизге йодтирониннің биосинтезі реттейді. (5 сур). Йодтирониндер тироглобулин белогының құрамында синтезделеді. Тироглубин –гликопротеин, тирозин қалдығының йодталатын және йодтирониннің пайда болатын клетка бөлігінде синтезделеді және клеткаішілік коллоидте сақталады. Тиропероксидаздың әрекет етуінен йод тирозин қалдығы әсер беріп, монойодтиронин (МИТ) дийодтиронин (ДИТ) пайда болады. ДИТ-тің екі молекуласы тироксиннің пайда болуына конденсацияланады. Йодтиреглобулин клеткада эндоцитоз жолымен транспортталады және Т3 пен Т4 босатып, лизосоманың ферменттерімен гидролизденеді. Йодтирониндер қанда тироксин біріктіруші белоктарымен комплексті біріккен түрде орналасады. Тек қана Т4 0,03%, Тз 0,3% еркін жағдайда орналасқан. Йодтирониндердің биологиялық белсенділігі біріктірілмеген фракцияға негізделген. Транспортты белоктар еркін гормондарды қосымша қамтамассыз ете алатын өзіндік депо қызметін атқарады. Йодтиронин секрециясы мен синтезі гипоталамды-гипофизарлы жүйемен реттеледі. Гипофиздің алдыңғы бөлігіндегі гормондар. Аденогипофизде мына гормондар пайда болады: аденокортикотропты (АКТГ) немесе кортикотропин; тиретропты (ТТГ) немесе тиреотропин, гонадотропты: фолликулореттеуіш (ФСГ) немесе фоллитропин және лютеиндеуші (ЛГ) немесе лютропин, соматропты (СТГ) немесе өсу гормоны, не соматотропин, пролактин. Алғашқы 4 гормон ішкі секрецияның периферикалық бездің қызметін реттейді. Соматотропин мен пролактин тканьға өздері әсер етеді. Адренокортикотропты гормон (АКТГ) немесе кортикотропин, бүйрек үсті бездің қабығына реттеуші әрекет көрсетеді. АКТГ холестериннің синтезделуін күшейтеді және холестериннен прегненолоның пайда болуын жылдамдатады. Липолиздің стимуляциясы мен инсулин және соматотропин секрециясын арттыру, бұлшықет тканьдерінің клеткасында гликогеннің жинақталуы, мелонофораның пигментті клеткасына әсер ету арқылы пигментацияны күшейту сияқты қызметтер бүйрек үстілік безінен тыс АКТГ тиімділігі болып табылады. Кортиколибериннің ритмді бөлінуіне байланысты АКТГ өнімдері күндік бөлінуіге сай. АКТГ концентрациясының ең жоғарғы бөлінуі таңғы сағат 6-8, ең төменгі 18-ден 23-ке дейін. АКТГ пайда боуы гипоталамус кортиколиберинімен реттеледі. Стресстік жағдайда, сонымен қатар стресстік жағдайдың болуына әсер ететін факторларда:суық, ауа, ауру, физикалық үстеме жұмыс, көңіл-күй АКТГ секрециясын күшейтеді. Қайтымды байланыс механизмі бойынша глюкокортикоидтардың әсерінен АКТГ өнімдерінің тежелуі болады. АКТГ-ның шамадан тыс көп болуы гиперкортицизмге, яғни кортикостероидтар мен глюкозакортикоидтар өнімдерінің артуына әкеліп соғады. Бұл ауру аденогипофизде Иценко-Кушинг деген атпен дамиды. Оның басты біліну белгілері: гипертония, семіздік, гипергликемияның локальді характері, организмді қорғайтын иммундардың төмендеуі. Гормонның жетіспеушілігі глюкокортикоид өнімінің төмендеуіне, яғни метаболизмнің бұзылуы мен ортаның әртүрлі әсеріне организмнің қалыптасуын төмендетеді. Тиреотропты гормон (ТТГ) немесе тиреотропин қалқанша бездің қызметін арттырады, оның тканьдерін гиперплазиялайды, тироксин мен трийодтирониннің өңделуін реттейді. Тиреотропиннің пайда болуы гипоталамустың тиреолибериндерінде реттеліп, соматостатинде жойылады. Тиреолиберин мен тиреотропиннің секрециясы қайтымды байланыс механизмі бойынша қалқанша бездің йод түзетін гормондарында реттеледі. Тиротропин секрециясы организмнің салқындаған кезінде артады. Глюкокортикоидтар тиреотропин өнімдерін тежейді. Тиреотропин секрециясы жарақат алған кезде, ауырғанда наркозда езіледі. Тиреотропиннің шамадан тыс көп болуы қалқанша бездің гиперфункциясында, тиреотоксикоздың клиникалық жағдайында білінеді. Фолликул реттеуші гормон (ФРГ) немесе фоллитропин, фолликул ұрықтарының өсуі мен пісіп жетілуін және олардың ұрықтануға дайындығын арттырады. Ертеректерде ФРГ әскерінен сперматозоидтар пайда болады. Лютеиндеуші гормондар (ЛГ) немесе лютропин, піскен фолликулдың қабығының жарылуынан, яғни ұрықтану мен жасыл дененің пайда болуын қамтамасыз етеді. Еркектерде бұл гормон еркектің жыныс гормондары-андрогендердің пайда болуын қамтамасыз етеді. ФРГ және ЛС гонадолибериннің пайда болуы экстрогендер мен андрогендердің деңгейіне байланысты қайтымды байланыс механизмі бойынша ретеледі. Аденогипофиздің пролактин гормоны гонадотропты горомондардың өнімдерін жояды. ЛГ бөлінуіне тежеуіш әрекетті глюкокортикоидтар жасайды. Соматотропты гормон (СТГ) немесе соматотропин, немесе өсу гормоны, өсу процесін реттеуге және дене бітімінің өсіп, дамуына қатысады. Соамтотропин организмде белоктың пайда болуын РНК синтезін жоғарлатуға, қаннан клеткаға аминқышқылдарының тасымалдануын күшейтуге қабілетті. Соматотропин инсулин сияқты әрекет етіп, көмірсу алмасуына әсер етеді. ГОрмон майдың мобилизациялануын күшейтеді және оның энергетикалық алмасуда қолданылуын реттейді. Соматотропин өнімдері гипоталамустың соматолиберин мен соматостатинінде реттеледі. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің гиперфункциясы егер, бала кезден болса, бойдың пропорционалды өсуін, яғни алып болуын күшейтеді. Егер гиперфункция үлкен адамда басталса, онда бойдың өсуі бұл жаста тоқталғандықтан, дененің өсуге тиіс кейбір мүшелері ғана үлкейеді. Бұлар: қол мен аяқтың саусақтары, қол ұшы мен табан, мұрын мен төменгі жақ, тіл, кеуде мен құрсақ қуысы. Бұл ауру акромегалия деп аталады. Аурудың себебі гипофиздің қатерсіз ісігінен. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің балалық шақтағы гипофункциялануы бой өсуінің тоқталғаны, яғни ергежейлі («гипофизарлы нанизм») болуымен білінеді. Ақыл естің дамуы бұзылмайды. Пролактин сүт бездерінің өсуін реттейді және сүттің бөлінуін қамтамасыз етеді. Гормон сүттің лактольбумин белогын, май мен көмірсу синтезін реттейді. Организмдегі су мен тұз алмасуына әсер етіп, организмде су мен натрийді тежеп, альдостерон мен вазопрессиннің тиімділігін күшейтіп, көмірсуда май түзілуін арттырады. Пролактиннің пайда болуы гипоталамустың пролактолиберин және пролактостатинімен, сондай-ақ аз көлемде гипоталамустың пептидтерімен реттеледі. Пролактин секрециясы босанғаннан кейін күшейеді және төспен емізу кезінде реттеледі. Пролактиннің секрециясы мен синтезін экстрогендер реттейді. Пролактиннің шамадан тыс артық болуы гипофиздің қатерсіз ісігіне, менингитте, энцефалитте, мидың зақымдануында экстрогендердің артық болуында, ұрыққа қарсы дәрілерді қолданған кезде білінеді. Олардың білінуіне төспен емізбейтін әйелдерде сүттің бөлінуі (галакторея) мен аменрея жатады. Гипофиздің артқы бөлігіндегі гормондар. Бұл гормондар гипоталамуста пайда болады. Нейрогипофизде олар жиналады. Гипоталамус клеткасының супраопты және паравентрикулярлы ядросында окситоцин мен антидиуретикалы гормонның синтезі жүзеге асады. Антидиуретті гормон (АДГ), не вазопрессин, организмде антидиуретті әрекетті, яғни нефронның дистальды бөлімінде су реабсорбциннін реттеуді жүзеге асырады. Бұл V-2 типтегі вазопрессин рецепторына гормонның әрекет етіп, қабырғалар мен түтікшелерден судың өткізгіштігін арттырып, оның зәр реабсорбциясы мен концентрациялануын жүзеге асырады. АДГ жетіспеушілігінен қантсыз диабет немесе зәр бөлу, яғни қатты шөлдеп жоғары көлемде зәр бөлуде (күніне 25л. дейін) білінеді. қантсыз диабеттің себебі созылмалы инфекцияның гипоталамусты зақымдауынан (тұмау, қызылша, безгек т.б.), бас сүйек миының жарақаттануынан гипоталамус ісігінен болуы мүмкін. АДГ секрециясының шамадан артық болуы, организмде судың азаюына соқтырады. Окситоцин жатырдың бұлшық етіне әсер етіп, босанғаннан соң оны тез тоқтатады. Клетка мембранасының үстінде арнайы окситоцинді рецепторлар бар жүктілік кезінде окситоцин жатырдың қалпына келу белсенділігін арттырмайды, бірақ босанар алдында эстроген концентрациясының қатты әсерінен жатырдың оксиотоцинге деген сезімі бірден артады. Окситоцин лактация процесіне қатысады. Сүт безінің миоэпитальды клеткасының тоқталуын күшейтіп, сүт бөлу қабілетін арттырады. Окситоцин секрециясының артуы жатыр мойны рецепторының импульсының әсерінен, сонымен қатар төспен емізу кезінде сүт безі ұшы механорецепторының әсерінен окситоцин секрециясын арттырады. Ер адам организміндегі окситоцин қызметі толық зерттелмеген. Әйелдерде окситоцин өнімінің жетіспеушілігі бала туу қызметін әлсіретеді. Қалқанша без горомндары. Қалқанша без жалғастырушы алқым және қалқанша шеміршегінен төмен мойындағы екі жақ трахеяда орналасқан. Бездің тканьдері йод түзетін гормонда тироксин (тетрайодтиронин) және тиреглобулин белогымен қосылған трийодтиронинді коллоидпен толықтырылған фолликулдар түзеді. Фолликулдар аралық кеңістікте тиреокалцитонин шығаратын парафолликулярлы клеткаларда орналасқан. Қанда трийодтиронинге қарағанда тироксин көп. Трийодтирониннің белсенділігі тироксинге қарағанда жоғары. Бұл гормондар тиразиннің аминқышқылдарынан, оның йодталуынан пайда болады. Организмде йод түзетін гормондар мынандай функцияларды атқарады: 1)зат алмасудың /белокты, липидті, көмірсу/ барлық түрлерін күшейту, организмде негізгі зат алмасуды арттыру; 2)өсу процесіне, физикалық және ақыл естің дамуына әсер ету; 3)жүректің жиырылу жиілігін арттыру; 4)асқорыту қызметін арттыру; тәбетті арттыру, асқорыту сөлдерінің секрециясын арттыру; 5)өнімдерді арттыруға байланысты дене температурасын арттыру; 6)нерв жүйесінің қозуын арттыру. Қалқанша без гормондарының секрециясы аденогипофиздің, гипоталамустың тиреолибериндерінің тиреотропты гормондарының қанда йод түзілуімен реттеледі. Қанда йодтың жетіспеуі, сондай-ақ йод түзетін гормондар қайтымды байланыс механизмі бойынша тиреолибериннің бөлінуін күшейтіп, тиротропты гормон синтезін реттеу арқылы қалқанша без гормондарының өнімін арттырады. Қанда йодтың және қалқанша без гормонының көп болуынан қалыпты емес қайтымды байланыс механизмі іске асырылады. Қалқанша без қызметінің бұзылғаны оның гипофункциясы мен гиперфункциясынан байқалады. Бұл функцияның жетіспеушілігі, егер бала кезден білінсе, онда бойдың өсуі тоқталады, дененің өсуі, жыныс және ақыл-естің даму бұзылады. Мұндай патологиялық жағдай кретинизм деп аталады. Ересек адамдардағы қалқанша бездің гипофункциясы микседемапатологиялық жағдайының дамуына әкеліп соқтырады. Бұл ауруда нервті-психикалық белсенділік төмендеп, яғни әлсіздік, ұйқышылдық, селқостық, интеллектің төмендеуінен, жыныс функциясының бұзылуынан, зат алмасудың барлық түрлерінің бұзылуынан және негізгі зат алмасудың төмендеуінен білінеді. Бұндай ауруларда ткань сұйықтығының шамадан тыс артуынан дене көлемінің салмағы ұлғайып және беттің қатты ісінуінен білінеді. Сондықтан да бұл ауру-микседема-қоймалжың деп аталады. Қалқанша бездің гипофункциясы су мен топырақта йод жетіспейтін елді мекендерде тұратын адамдарда да дамиды. Бұл эндемиялық жемсау деп аталады. Бұл ауру да йод жетіспеушілігінен гипотиреоз түрінде организмнің бұзылуынан қалқанша бездің үлкейіп, фолликулдар санының артуына соқтырады. Қалқанша бездің гиперфункциясында тиреотоксикоз ауруы дамиды (диффузиялы қабынба жемсау, Базедов ауруы, Грейвс ауруы). Бұл аурудың белгілері: қалқанша бездің үлкеюі (жемсау), бадырақ көз, жүректің тез соғуы, зат алмасуды артуы, әсіресе, негізгі зат алмасудың, дене салмағының азаюы, тамаққа тәбеттің артуы, организмнің жылу балансының бұзылуы, қоздырушы және тітіркегіштіктің артуы. Калцитоцинин немесе тиреокальцитоцинин, қалқанша маңындағы бездің паратгормондарымен бірігіп, кальцийдің алмасуына қатысады. Оның әсерінен қандағы кальций деңгейі төмендейді (гипокальциемия). Бұл гормонның сүйек тканьдеріне әсер ету нәтижесінен кейін білінеді. Кальцитонин бүйректе және ішекте кальций реабсорбциясын жояды және фосфаттың сіңірілуін күшейтеді. Тиреокальцитонин өнімдері қайтымды байланыс типі бойынша қандағы кальций көлемімен реттеледі. Кальций бөлінуінің төмендеуі тиреокальцитониннің өндірілуін тежейді немесе керісінше. Қалқанша маңындағы (қалқанша қосымша) без гормондары. Адамда қалқанша бездің артқы үстіңгі бөлігінде не ішкі бөлігінде орналасқан екі қалқанша маңындағы без болады. Бұл бездердің негізгі клеткалары паратгормон не паратирин, не паратиреоидты гормон (ПТГ) бөліп шығарады. Паратгормон организмде кальцийдің алмасуын және оның қандағы деңгейін реттейді. Бүйректе және ішекте паратгормон кальцийдің реабсорбциясын арттырады. Кальцийдің алмасуына әсер ете отырып, паратгормон организмде зат алмасуына да әсер етеді, ол фосфаттың қайта сіңірілуін жояды және оның зәрмен бірге шығарылуын күшейтеді (фосфатурия). Қалқанша маңындағы бездің белсенділігі қан құрамындағы кальциймен анықталады. Егер қанда кальцийдің концентрациясы артса, онда ол паратгормон секрециясын төмендетеді. Қанда кальций деңгейінің төмендеуі паратгормонның өндірілуін күшейтеді. Қалқанша маңындағы бездің гиперфункциясы сүйек тканьдерінің деминерализациясына және сүйек тканьдерінің сиреуінің өсуіне келіп соқтырады. Гиперкальциемия бүйректе тастың пайда болуына, жүректің электлі белсенділігінің бұзылуының дамуына, асқазанда НСІ мен гастриннің жоғары деңгейде болуының нәтижесінен асқазан-ішек жолдарында жараның пайда болуына әкеліп соқтырады. Ұйқы безі (асқазан астылық без) гормондары. Ұйқы безі аралас қызмет атқаратын бездерге жатады. Эндокриндік қызметі панкреатикалық аралшықтын (Лангерганс аралшығы) гормон өндіруімен іске асады. Аралшықта бірнеше жасуша түрі бар. Альфа жасушалар глюкагон өндіреді, бета жасушалар инсулин өндіреді, d-жасушалары инсулин мен глюкагон секрециясын тежейтін соматостатинді өндіреді.G-жасушалар гастрин өндіреді. Негізгі массаны инсулин өндіретін бета-жасушалары құрайды. Инсулин зат алмасудын барлық түріне әсер етеді, бірақ, ең алдымен көмірсу алмасуына. Инсулиннің әсерінен қан плазмасындағы глюкоза концентрациясы төмендейді (гипогликемия). Бұл инсулиннің бауыр мен бұлшықетке глюкозаның гликогенге айналуына әсер етуіне байланысты (гликогенез). Ол бауырда глюкозаны гликогенге айналдыруға қатысатын ферменттерді белсендіреді және гликогендіыдырататынферменттерді белсенсіздендіреді. Инсулин тағы да глюкоза үшін жасуша мембранасының өткізгіштігін жоғарлатады,бұл оның утилизациясын күшейтеді. Инсулин аминқышқылынан белок синтезін жоғарлатады және белок катаболизмін төмендетеді. Инсулиннің түзілуі қан плазмасындағы глюкоза деңгейінде реттеледі. Гипергликемия инсулин өндірілуінің жоғарлауына әсер етеді, гипогликемия гормонның түзілуі мен қанға түсуін төмендетеді. Асқазан ішек жолдарының кейбір гормондары, асқазандық ингибирлеуші пептид, холецистокинин, секретин инсулиннің шығуын жоғарлатады. Көмірсу алмасуына әсер ету сипаты бойынша инсулиннің антагонистері глюкагон, АКТГ, соматотропин, глюкокортикоидтар, адреналин, тироксин. Бұл гормондарды еңгізу гипергликемияны шақырады. Инсулин секрециясының жетіспеушілігі қант диабеті деп аталатын ауруға алып келеді. Лангерганс аралшығының альфа жасушалары инсулиннің антагонисті болып саналатын глюкагон синтездейді.глюкагон әсерінен бауырда гликогеннің глюкозаға дейінгі ыдырауы жүреді. Осының нәтижесінде қандағы глюкоза деңгейі жоғарлайды. Глюкагон май депосындағы майдын мобилизациясына әсер етеді. Глюкагонның секрециясы қандағы глюкоза концентрациясына байланысты болады. Гипергликемия глюкагон түзілуін тежейді, гопигликемия, керсінше, жоғарлатады. Бүйрек үсті бездері гормондары. Бүйрек үсті бездері жұп бездер болып табылады. Бұл-өмірге аса қажетті эндокриндік орган. Бүйрек үсті безі екі қабатқа бөлінеді: қыртысты және милы. Бүйрек үсті безі қыртысының гормондары. Бүйрек үсті безі қыртысы 3 зонаға бөлінеді: сыртқы, ортаңғы, ішкі. Сыртқы зонасында негізінен минералокортикоидтар шығарылады, ортаңғыда –глюкокортикоидтар, ішкіде-жыныс гормондары (андрогендер).Бүйрек үсті безі қыртысының гормондары химиялық қатарлар бойынша стероидтар болып табылады. Минералокортикоидтар. Бұл топқа альдостерон, дезоксикортикостерон, 18-оксикортикостерон, 18-оксидезоксикортикостерондар жатады. Бұл гормондар минералды зат алмасуды реттеуге қатысады. Минералокортикоидтардың ішіндегі негізгісі альдостерон болып табылады. Альдостерон бүйрек каналдарында натрий мен хор иондарының реабсорбциясын күшейтеді және калий иондарының қайта сіңірілуінтөмендетеді. Мұның нәтижесінде зәрмен бірге натрийдің бөлінуі азайып, калийдің бөлінуі жоғарылайды. Натрийдің реабсорбциялану процесінде судың көбеюі нашар. Организмде судың кідірісінің есебінен қанның айналу көлемі ұлғаяды, күре тамыр қысымының деңгейі жоғарылайды, несеп бөлу азаяды. Альдостерон натрий мен калий алмасуына әсер етіп, сілекей мен тер бездерінде болады. Қанда альдостерон деңгейінің реттелуі бірнеше механизммен реттеледі, олардың ең негізгісі – ренин-ангиотензин-альдостерондық жүйе. Альдостерон өнімдерін біршама деңгейде АКТГ аденогипофиз реттейді. Глюкокортикоидтар. Глюкокортикоидтты гормондарға кортизол, кортизон, 11-дезоксикортизол, 11-дегидрокортикостерондар жатады. Бұл гормондар көмірсу, белок және майдың алмасуына әсер етеді. Глюкокортикоидтар қан плазмасында глюкоза құрамының артуына әсер етеді. Аминқышқылынан және май қышқылдарынан глюкозаның пайда болу процесін, бауырда глюконеогенез процесін реттейді. Глюкокортикоидтар көмірсу алмасуында инсулиннің антагонисі болып табылады. Глюкокортикоидтар белоктың алмасуына да әсер етеді. Глюкокортикоидтар белоктың алмасуына да әсер етеді. Глюкокортикоидтардың май алмасуына әсер етуі қан плазмасында май қышқылы концентрациясын арттырады. Глюкокортикоидтар тұз қышқылының секрециясын реттейді. Глюкокортикоидтардың бүйрек үсті безінің қабығында пайда болуын аденогипофиздің АКТГ реттейді. Глюкокортикоидтардың қанда шамадан артық пайда болуы АКТГ және гипоталамус кортиколибериндерінің синтезделуін тежейді. Сондықтан да гипоталамус, аденогипофиз және бүйрек үсті безі қыртысы функционалды түрде біріктіріліп, гипоталамды-гипофизарлы бүйрек үсті безілік жүйеге бөлінген. Стресстік жағдайда қанда глюкокортикоидтар деңгейі тез артады. Метаболитикалық эффектіге байланысты олар организмді жылдам энергетикалық материалмен қамтамасыз етеді. Қан құрамында глюкокортикоидтардың ең жоғарғы көлемде жиналуы таңғы сағат 6-8. Бүйрек үсті безінің қыртысының гипофункциясы кортикоидты гормондар құрамының төмендеуінде білінеді және Аддисон (қола) ауру деп аталады. Бұл аурудың негізгі белгілері: адинамия, айналмалы қан көлемінің төмендеуі, күре тамыр гипотониясы, гипогликемия, терінің секпілденуі, бас айналу, іш бөлігінің белгісіз ауруы, іш өту. Бүйрек үсті безі ісігінде глюкокортикоидтардың шамадан тыс пайда болуынан бүйрек үсті безі қыртысының гиперфункциясының дамуы мүмкін. Бұл алғашқы гиперкортицизм деп аталады немесе Иценко-Кушинг синдромы. Бүйрек үсті безінің жыныс гормондары жыныс бездерінің ішкі секреторлық функциясының нашар дамитын бала кезінде ғана белгілі бір қызмет атқарады. Бүйрек үсті безі қабығының жыныс гормондары екінші жыныс белгілерінің дамуына қабілетті. Сонымен қатар олар организмде белоктың синтезделуін реттейді. АКТГ андрогендердің секрециясы мен синтезін реттейді. Бүйрек үсті безі қыртысының жыныс гормондарын шамадан тыс шығаруы адреногенитальды синдромды дамытады. Бүйрек үсті безінің милы қыртысының гормондары. Бүйрек үсті безінің милы қыртысы катехоламиндер; адреналин мен норадреналиндерді өндіріп шығарады. гормоналды секрецияның 80% адреналиннің үлесіне, 20%-норадреналинге бөлінеді. Адреналин мен норадреналин секрециясы тирозиннің аминқышқылынан ромаффинді клеткаларында жүзеге асады. Адреналин көмірсу алмасуына әсер етіп, бауыр мен бұлшық етте гликогенді күшейтіп, нәтижесінде қан плазмасында глюкозаның құрамы жоғарылайды. Адреналин липолизді белсендіреді. Катехоламиндер термогенезді белсендіруге қатысады. Адреналин мен норадреналиннің әрекет етуі альфа мен бета- адренорецепторына негізделген, яғни фармакологиялық бөлімдерге а1-а2, бета1-бета2-рецепторларына бөлінген. Катехоламиндер секрециясының шамадан тыс көп болуы бүйрек үсті безінің хромаффинді заттардың ісігі-феохромоцитомада білінеді. Оның біліну белгілеріне жататындар: күре тамыр қысымының жоғарылауы, жүректің ұстамалы тез соғуы, ентікпе. Әртүрлі жағдайлардың төтенше немесе патологиялық факторлардың (жарақаттану, тканьдегі ауаның жеткіліксіздігі, бактериялы улану және т.б.) әсерінен организмде адаптационды синдром деп аталатын бір типті өзгерістер болады (Г.Селье). Адаптационды синдромның дамуына гипофизарлы-бүйрек үсті безілік жүйе негізгі роль атқарады.
Дата добавления: 2015-09-27 | Просмотры: 6613 | Нарушение авторских прав |