АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Анемиялар

Анемия деп қанның белгілі көлемінде гемоглобиннің және эритроциттердің сапалық өзгерістерімен қабаттасатын, мөлшері азаюын айтады. Кейде эритроциттердің саны азаймауы мүмкін (мәселен, теміртапшылықты анемия, талассемия).

Әйелдерде гемоглобиннің мөлшері 120 г/л-ден, гематокриттік көрсеткіш 36%-дан, еркектерде гемоглобин 140 г/л-ден, гематокрит 42%-дан төмен болғанда анемия деп аңғаруға болады.

Гемоглобиннің мөлшері айналымдағы қанның жалпы көлеміне және гематокриттік көрсеткішке байланысты болады. Мәселен, жіті қансыраудан кейін айналымдағы қанның жалпы көлемі азаюына байланысты қанның белгілі көлемінде анықталған гемоглобиннің мөлшері қалыпты деңгейде сақталады. Әйелдердің жүктілігі кезінде қан сұйығының көлемі көбеюінен гемоглобиннің мөлшері, оның жалпы мөлшері қалыпты болуына қарамай, азаяды.

Қанның оттегіге сыйымдылығы азаюына байланысты дамитын қандық гипоксияның клиникалық көріністері гемоглобиннің 70 г/л-ден төмен болуынан байқалады. Ауыр анемия кезінде терінің бозаруы және қанмен оттегінің тасымалдануын арттыруға бағытталған тахикардия пайда болады.

Шеткері қанда ретикулоциттердің саны сүйек кемігінің анемияға жауап қайтару қабілетін, эритроциттердің өндірілу қарқынын көрсетеді. Олардың саны қан жағындысында саналған эритроциттердің жалпы санының пайызымен анықталады. Қалыпты жағдайда саналған 1000 эритроциттің 5-15%%-і немесе 0,5-1,5%-ы ретикулоциттерге жатады. Ретикулоциттік индекс (РИ) – сүйек кемігінің анемияға жауап ретінде оның ауырлығына сәйкес жаңа эритроциттер өндіру қабілетін көрсетеді.

РИ = 0,5 х (ретикулоциттердің мөлшері х науқастың Ht: қалыпты Ht).

Ht – гематокриттік көрсеткіш.

РИ 2-3%-дан астам болуы сүйек кемігінде эритропоездің қарқыны анемияға сәйкес екенін, ал одан төмен болуы сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі азаюынан дамыған анемия екенін көрсетеді.

Анемия кезінде қанның оттегіге сыйымдығы азаюынан гемдік гипоксия дамиды. Соған жауап ретінде организмде оттегінің тасымалдануын арттыруға бағытталған біршама икемделістік серпілістер байқалады (- сызбанұсқа).

Бұл икемделістік тетіктер жеткіліксіз болғанда қан тамырларының жүйкелік-сұйықтық реттелуі арқылы оттегінің мыйға, жүрекке және өкпеге жеткізілуі біршама қалыпты мөлшерде ұсталынып тұрады. Бұл кезде бүйрек арқылы өтетін қанның көлемі азаяды. Гемдік гипоксияға артынан тіндік гипоксия қосылады.

Анемиялар даму патогенезі бойынша:

● эритропоез бұзылыстарынан дамитын дизэритропоездік анемиялар;

● қан ыдырауы артуынан дамитын гемолиздік анемиялар;

● қансыраудан болатын постгеморрагиялық анемиялар – деп бөледі.

- сызбанұсқа

Эритропоез бұзылыстарынан дамитын (дизэритропоездік) анемиялар

Сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі көптеген ықпалдармен реттелінеді. Онда қан өндіретін бағаналық жасушаларға фибробластардан, эндотелий жасушаларынан, остеобластардан және май жасушаларынан тұратын тіректік (стромалық) жасушалар жақын орналасады. Қан өндіретін жасушалар сұйық гемопоездік өсу факторларын және мембранамен байланысқан жабыстырғыш (адгезиялық) молекулаларды қажет етеді. Гемопоездік өсу факторлар (ГӨФ), немесе колония құрылуын сергітетін фактор сүйек кемігінің стромалық жасушаларында, Т-лимфоциттері мен моноциттерде өндіріледі. Колония құрылуын сергітетін фактордың (КҚСФ) біразы, мәселен, интерлейкин-6, гранулоциттер мен макрофагтардың колония құруын сергітетін фактор (ГМ-КҚСФ), бағаналық жасуша факторы (БЖФ) аз мөлшерде стромалық жасушалармен ұдайы өндіріліп тұрады. Бұлар және Т-лимфоциттерінде өндірілетін интерлейкин-3 эритропоэздің бастапқы сатыларында маңызды реттеуші әсер етеді. Оның соңғы сатыларында арнайы ширатқы болып, гипоксия кезінде көптеген тіндерде, әсіресе бүйректе, бауырда және сілекей бездерінде өндірілетін, эритропоетин есептеледі.

Сонымен қатар алдыңғы гипофиздің гормондары (АКТГ, ТТГ), қалқанша бездің гормондары (Т₃, Т₄), катехоламиндер мен андрогендер, простагландиндер (ПГЕ₁, ПГЕ₂) және симпатикалық жүйке жүйесі эритропоэзға бейспецификалық ширатқы әсер етеді.

Эритроциттердің өндірілуіне әйелдердің жыныстық гормондары - эстрогендер мен парасимпатикалық жүйке жүйесі тежегіш әсер етеді.

Ересек адам денесінде 2 кг-дай (25-30 х 10¹²) эритроцит болады. Олардың орташа тіршілік ұзақтығы 110-130 тәуліктен аспайтын болғандықтан сүйек кемігінде әрбір сағат сайын 10¹⁰ эритроциттер өндіріліп тұрады. Гипоксия кезінде бұл көрсеткіш бірнеше есе артады. Организмдегі эритроциттердің саны олардың өндірілуі мен ыдырауының жылдамдық арақатынасымен реттелінеді.

Эритроидтық қатардағы ең жас аналық жасушаларды, өсіп-өнетін және өсіп-өнбейтін құрылымы бойынша танылатын жасушаларды, реткулоциттерді және эритроциттерді біріктіретін жүйені эритрон дейді. Бұл жүйеге проэритробластар, базофилдік, полихромтофилдік, оксифилдік эритробластар, ретикулоциттер мен жетілген эритроциттер жатады (-сурет).

Сүйек кемігінде көп бағытта дамитын бағаналық жасушаның бөлініп көбеюінен миелопоездің колония құратан бірлігінен эритроциттер өндіріледі. Эритропоез реттелуінде эритропоетиннің маңызы өте зор. Эритропоетин гликопротеидтік гормон, қанда α₂-глобулинге жатады. Тіндік гипоксия эритропоетин өндірілуін арттырады. Ол сүйек кемігінде эритрокариоциттердің жалпы мөлшерін, шеткері қанда ретикулоциттердің санын көбейтеді. Эритробластардың өндірілуі жеткілікті мөлшерде эндогендік эритропоетин болғанда ғана болады. Олай болмағанда олар апоптозға ұшырайды. Эритропоетиннің әсері оған сезімтал жасушалық рецепторлар арқылы болады. Бұл рецепторлар эритроциттердің колония құратын бірлігінде, проэритробластарда және базофилдік эритробластарда көп болады. Эритропоетин өзіне сезімтал рецепторлармен байланысқаннан кейін бұл жасушалардың апоптозға ұшырауынан сақтандырады, дәрменсіз эритропоезді кемітеді. Жетілген эритроциттер кейлон бөліп шығарады. Оның әсерінен эритроциттердің колония құратын бірлігінің өсіп-өнуі тежеледі.

Эритроциттер мен гемоглобин түзілуі үшін темір (тәулігіне 20-25 мг), нәруыздар, В₁₂-витамині, Кастлдың ішкі антианемиялық факторы, фолий қышқылы, В₂ және В₆ витаминдер, пантотен қышқылы, мыс, мырыш, кобальт, марганец т. б. заттар қажет.

Эритропоездің бастапқы сатыларында жасуша мембранасында I- және II- кластардағы HLA антигендері, CD34 корецепторы, трансферриннің рецепторы - CD71, миелоидтық жас антиген CD33, Rh (резус)-антиген және эритропоетиннің аздаған рецепторлары пайда болады. Азды-көпті жетілген эритроциттердің колония құратын бірлігінің эритропоетинге сезімталдығы өте жоғары болады және ол эритропоетиннің, трансферриннің рецепторлары, арнайыланған нәруыз гликофорин А өндірілуін күшейтеді. Гликофорин А – гликопротеиндерге жатады. Ол эритроциттердің мембранасында болады және олардың өзара жабысып қалуынан (агрегациясынан) сақтандырады.

Эритробластардың көпшілігі полихроматофилдік эритробластың соңғы даму сатыларында ядросынан айырылады. Ядросын жоғалтқаннан соң эритробластар ретикуло-циттерге айналады. Қан жағындысында ретикулоциттер полихроматофилдік түс қабылдайды және іштерінде митохондрийлар мен рибосомалардың шоғырларынан тұратын нәзік түйіршікті торшалар болады. Сүйек кемігінде тәулігіне 3х10⁹ ретикулоциттер өндіріледі. Бұлар сүйек кемігінде және шеткері қанда үш тәуліктей уақыт жетіледі. Жетілмеген ретикулоциттерде рибосомалар, митохондрийлар, Гольдж аппараты көптеп сақталады және оларда, ДНК молекуласы болмауына қарамай, липидтер, пуриндер және аздап гемоглобин түзу қабілеті сақталған болады.

- Сурет. Эритроциттердің даму сатылары.

1-эритроциттердің колония құратын бірлігі, 2-проэритробласт, 3-базофилдік эритробласт, 4-полихроматофилдік эритробласт, 5-оксифилдік эритробласт, 6-эритроцит.

Ретикулоциттерде АТФ түзілуі, митохондрийларында анаэробтық гликолиз үрдісімен қатар, аэробтық тотығу арқылы қамтамасыз етіледі. Олардың сыртқы беттерінде жетілген эритроциттерге тән молекулалар (гликофорин А, қан топтары мен резус фактордың антигендері, трансферриннің рецепторы) болады. Көптеген ферменттер (пируваткиназа, глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа, каталаза, ангидраза) және майда талшықтар ретикулоциттерде жетілген эритроциттерден де артық болады. Ретикулоциттердің соңғы даму сатыларында олар АТФ түзу үшін оттегіні пайдалану және гемоглобин түзу қабілеттерінен айырылады.

Ересек адамдардың шеткері қанында эритроциттердің саны 4 - 5•10¹²/л, гемоглобиннің деңгейі 130-165 г/л (13-16,5 г%). Әйелдерде, еркектерге қарағанда, бұл көрсеткіш біршама азырақ болады.

Эритроциттердің атқаратын міндеттемелері:

● эритроцит массасының 95%-ы гемоглобиннің үлесіне тиетін болғандықтан тыныстық қызмет атқарады. Гемоглобин – тыныстық пигмент, күрделі нәруыз – хромопротеиндерге жатады. Оның нәруыздық бөлігі глобин, нәруыздарға жатпайтын, темір иондарын байланыстыратын бөлігі, гем делінеді. Гемоглобиннің құрамындағы гемнің әрбір молекуласы 4 молекула О₂ байланыстырады. Әрбір эритроцитте, кейбір мәліметтер бойынша 280 миллион, басқа деректер бойынша 400-600 миллион, гемоглобин молекуласы болады.

Көмірқышқылы газының 70%-ы тіндерден өкпеге глобин молекуласымен тасымалданады. Оның қалған бөлігі Н₂СО₃ түрінде қан сұйығында еріген күйде болады. Ересек адамда тыныштық жағдайдың өзінде әрбір минут сайын 250 мл О₂, 200 мл СО₂ тасымалданады; Сонымен қатар, гемоглобин, қанда маңызды буферлік жүйе болып, организмде қышқылдық-сілтілік үйлесімділікті қадағалайды.

● эритроциттер тағамдық заттардан аминқышқылдарын, липидтерді ас қорыту жолдарынан, нейромедиаторларды, гормондарды және басқа көптеген өнімдерді ағзалар мен тіндерге тасымалдайды.

● эритроциттер иммундық үрдістерге қатысады, олардың мембранасында көптеген антигендер, иммундық глобулиндердің Fc-бөлшегін және комплементті байланыстыратын рецепторлар болады. Сол себепті эритроциттер қандағы антиденелермен, айналымдағы иммундық кешендермен байланысады. Иммундық кешендерді сорып алып, оларды жоятын бауыр мен көкбауыр макрофагтарына тасымалдайды. Иммундық шиеленіс эритроциттердің сыртқы беттерінде болып, олардың бүліністеріне әкеледі.

Эритроциттердің мембранасында 250-ден астам антигендер болады. Антиген эритроциттердің жетілуі мен нақтылануын реттеуде маңызды орын алады. Бұл антигендердің ішінде АВО қан тобы және резус фактордың антигендері ғана жақсы зерттелген. Резус-антиген, адамның жасы мен жынысына қарамай және қан тобының антигендеріне байланысты болмай, эритроциттердің мембранасында орналасады. Қан тобының антигендері іштегі ұрық дамуының 37 тәулігінде анықталады, ал резус-антиген 3-4 айлық ұрықта ғана қалыптасады.

● эритроциттер қанның аққыштығына (реологиясына) және гемостазға әсер етеді.

Эритроциттердің мембранасы тосқауылдық, тасымалдық, сорбциялық (әсіресе Na, Fe микроэлементтеріне қатысты), метаболизмдік қызметтер атқарады. Онда тотығулық және энергиялық үрдістерді, иондар тасымалдануын, оттегінің бос радикалдарын өндіретін және бейтараптайтын, липидтердің асқын тотығуын қадағалайтын ферменттер жүйесі бар.

Эритроциттердің міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ететін метаболизмдік үрдістерге:

√ гликолиз;

√ пентоздық-фосфаттық тотығу;

√ глутатион алмасу жүйесі;

√ пуриндер мен пиримидиндерді ыдырататын ферменттер;

√ АТФ-тәуелді катиондық насостар;

√ эритроцит мембранасының фосфолипидтік құрамына әсер ететін ферменттер;

√ метгемоглобинді гемоглобинге ауыстыратын метгемоглобинредуктаза т.б. жатады.

Эритроциттердің тіршілігіне қажетті энергия глюкозаның гликолиздік жолмен ыдырауынан алынады. Эритроцит оттегіні тасымалдағанымен оны энергия өндіру үшін өзі пайдаланбайды. Өйткені жетілген эритроцитте аэробтық тотығу үрдісі өтетін митохондрийлар болмайды. Гликолиз үрдісі кезінде эритроциттерде, басқа тіндерге қарағанда, 2,3-дифосфоглицерин қышқылы көп түзіледі. Ол глобиннің β-тізбегімен байланысып, гемоглобиннің оттегіге үйірлігін кемітеді, оттегінің тіндерге берілуін арттырады. Эритроцитте гликолиз үрдісі бұзылғанда ол тіршілігін жоғалтады, гемолиз дамиды. Гликолиз үрдісіне қатысатын ферменттердің ішінде пируваткиназа ферментінің тұқым қуатын ақауы ең жиі кездеседі.

Эритроциттерде өте қуатты антиоксиданттық әсер ететін глутатион жүйесі болады. Оларда глюкозаның 30%-на дейіні пентоздық – фосфаттық жолмен тотығады. Осыдан эритро-цитте антиоксиданттық жүйенің қызмет атқаруына қажетті негізгі өнім НАДФ-Н₂ түзілуі болады. Эритроциттің бұл жүйесі олардың мембранасында липидтердің асқын тотығуын және гемолиз туындататын екі валентті темір иондарының (Fe²⁺) радикалдары мен оттегінің бос радикалдары жиналып қалуынан сақтандырады. НАДФ-Н₂ түзілуі жеткіліксіз болғанда тотыққан глутатионның тотықсыздануы бұзылады, липидтердің асқын тотығуы артып кетеді, эритроциттер гемолизге ұшырайды. Бұндай жағдай эритроциттердің мембранасында глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа ферментінің жеткіліксіздігінен дамиды.

Асқын тотық өнімдерінің көбеюінен және гликолиздік өнімдермен жасуша құрылымдарының байланысуынан эритроциттер мен эндотелий жасушаларының мембранасы бүлінеді, эритроциттердің деформациялық қабілеті төмендейді. Осыдан майда қанайналым жүйесінде бұзылыстар болып, тіндік гипоксия дамиды. Тамыр қабырғаларының нәруыздық құрылымдары гликолиз өнімдерімен байланысудан тамыр жиырылуына әкелетін эндотелин-1 өндірілуі артады, тамыр ішінде қысым көтеріледі.

Адам қанында 5%-ға дейін жас, 85%-ға дейін жетілген және 10%-дай қартаю сатысындағы эритроциттердің түрлері болады. Жас және жетілген эритроциттердің қабығы қатпарланған, жұмсақ, серпімділік қасиеті жоғары болғандықтан тар тесіктер арқылы өткенде өздерінің сыртқы пішінін өзгертуге (деформациялық) бейімділігін жақсы сақтайды. Эритроциттердің қабығында спектриннен, актиннен және солармен байланысқан пептидтерден тұратын, өзара тығыз байланысатын торшалар болады. Спектрин цитоплазмада актині бар майда талшықтармен байланысып, эритроциттердің екі жағынан ойыстанған, табақша тәрізді болуын қамтамасыз етеді. Эритроциттер мембранасының сыртқы беттерінде сиал қышқылы, фруктоза, галактоза көп болуы нәтижесінде қанда болатын меншік IgG-ді байланыстыратын мембранадағы рецепторлар бүркеліп тұрады. Содан бұл эритроциттердің мембранасына IgG-байланыса алмайды, макрофагтармен фагоциттелінбейді, гемолизге ұшырамайды. Қартаю сатысындағы эритроциттердің көлемі мен мөлшері кішірейеді, салыстырмалы тығыздығы артады, сыртқы қабықтары тегістеледі, оларда гексокиназа, әльдолаза, пируваткиназа, лактатдегидрогеназа ферменттерінің белсенділігі, АТФ, галактоза, фруктозаның мөлшері азаяды. Бұл эритроциттердің мембранасының майда тұтқырлығы артады, серпімділігі мен деформациялық қабілеті төмендейді, олардың механикалық және осмостық төзімділігі азаяды, гемолиз дамуына бейімділік пайда болады. Қартаю сатысындағы эритроциттердің гормондарды және аминқышқылдарын тіндерге тасымалдау қабілеті шектеледі. Олардың мембранасында сиал қышқылының мөлшері азаяды, теріс электр дәрмені төмендейді. Осыдан эритроциттердің басқа жасушалармен жанасуы жеңілдейді, мембрананың терең қабаттарында орналасқан эритроциттердің, Томпсон-Фриденрайх жариялаған, Т-антигендері ашылып қалады. Бұл антигендерге меншік IgG- Fab бөлшегімен байланысады, оның Fc бөлшегіне келіп макрофагтар жабысады. Содан қартаю сатысындағы эритроциттер макрофагтардың шабуылына ілігіп гемолизге тез ұшырайды. Бұл жасушалардың фагоциттелінуі және ыдырауы негізінен көкбауырда болады.

Ұзаққа созылған қан жоғалту, іріңді жұқпалар, организмнің сүлде уыттанулары кездерінде қанайналымда эритроциттердің бүліністік өзгерістерге ұшыраған түрлері пайда болады. Өйткені бұл жағдайларда симпатикалық-адреналдық жүйенің белсенділігі төмендейді, тіндерге, солардың ішінде сүйек кемігінің эритроидтық өскіндеріне, жүйкелік-нәрленістік ықпал әлсірейді. Сүйек кемігінде жасушалардың өсіп-өнуі және жетілуі темір иондарының тапшылығымен және темірге-тәуелді ферменттердің төмен белсенділігімен қабаттасады. Антиоксиданттық ферменттердің түзілуі жеткіліксіздігінен эритроидтық қатардағы жасушалардың мембранасында липидтердің асқын тотық өнімдері жиналады. Сол себепті мембрананың гликопротеидтерінде және иондық насостардың әрекеттерінде ақаулары бар жетілген эритроциттер өндіріледі. Олардың мембранасында иондық насостардың қызметтері бұзылыстарынан сфероциттер, овалоциттер, стоматоциттер т.б. пайда болады. Қанның оттегіге сыйымдылығы азаяды, шамалы гипоксия дамиды, эритроциттерде анаэробтық гликолиздің қарқыны тым қатты артады, артынан энергияның көзі тез таусылады.

Пойкилоциттердің мембранасында жасырын антигендер ашылып қалғандықтан оларға қарсы аутоантиденелердің түзілуі артады. Бұлар аутоанигенмен байланысуларынан комплемент жүйесі әсерленеді, эритроциттердің мембранасы бүлінеді. Пойкилоциттердің деформациялық қабілеті төмен болуынан олардың майда тамырлар арқылы өтуі қиындайды, оларда қан ағу жылдамдығы баяулайды. Содан гемдік гипоксия қанайналымдық гипоксиямен ушығады. Пішіні өзгерген эритроциттер бүлінеді және олар қанайналымнан аластанып, көкбауырда ыдыратылады.

Сүйек кемігінде нәруыздар тапшылығы кезінде эритроциттердің өндірілуі және жетілуі бұзылады. Оларда гексокиназа, әлдолаза, пируваткиназа, лактатдегидрогеназа т.б. ферменттердің түзілуі азаяды және олардың белсенділігі төмен болады. Содан гликолиздік үрдістер төмендеп, глюкозаның пайдаланылуы кемиді.

Гемоглобиннің түзілуі сүйек кемігінде эритробластардың бастапқы даму сатыларында басталып ретикулоциттерде соңғы рибосомалар жоғалғанға дейін жалғасады. Қалыпты эритропоез кезінде эритрокариоцит орташа есеппен 5 рет митоздық бөлінуге ұшырайды. Осыдан бір эритробластан, әрқайсысының ішінде 27-31 пг гемоглобині бар, 32 эритроцит пайда болады. Базофилдік эритробластардың 5-10%-ы сүйек кемігінде апоптозға ұшырап тіршілігін жоғалтады. Осы жағдайды дәрменсіз эритропоез дейді. Физиологиялық жағдайда дәрменсіз эритропоез қанда эритроциттердің қажетті мөлшерін ұстап тұратын эритрон реттелуінің бір факторы болып есептеледі. Оның деңгейі апоптоз дамуының қарқынын көрсетеді.

Гемоглобин түзілуі бұзылғанда эритроцитте гемоглобин азаяды, қан жағындысында гипохромдық эритроциттер пайда болады. Қалыпты жағдайда ересек адамдардың эритроциттерінде 95-98% HbA (ағылш. adult ересек), 2-3% HbA₂, 1-2% HbF (ағылш. foetus-ұрық) болады. Жаңа туған нәрестелерде HbF 70-90%-ға дейін жетеді, бала бір жасқа жеткенде оның мөлшері қатты азаяды.

Тапшылықты анемиялар

Эритроциттердің өндірілуіне қажетгі заттардың жеткіліксіздігінен тапшы-лықты анемиялар дамиды. Бұл анемиялардың ішіндегі кең тарағандары:

● теміртапшылықты анемиялар;

● витамин В₁₂- және фолий қышқылы тапшылықты анемиялар;

● нәруыздар тапшылықты анемиялар - организмде (ашығу, ас қорыту ағзаларының аурулары т.б.кездеріндегі) нәруыздардың түзілуі бұзылыстарынан дамиды. Ұзақ мерзім ашығудан немесе нәруыздары аз тағаммен сапасыз қоректенуден кейін анемиялар жиі дамитыны белгілі. Организмде нәруыздардың түзілуі азаюынан және оның артық ыдырауына әкелетін барлық дерттер кездерінде сүйек кемігі жасушаларының өсіп-өнуі, гемоглобиннің түзілуі азаяды.

Темір тапшылықты анемиялар

Организмде темірдің айналымы – суретте көрсетілген.

-сурет. Организмдегі темірдің айналымы.

Темір организмге тағаммен гемнің құрамында немесе оның құрамына кірмеген түрінде түседі. Біріншісі жануарлардың, екіншісі өсімдік өнімдерінде болады. Гемдік темір организмге жақсы сіңіріледі. Ал, гемдік емес темір 5%-дан аз мөлшерде сіңіріледі (-сурет). Ашішекте темірдің сіңірілуін аскорбин қышқылы қамтамасыз етеді. Ол Fe³⁺ түрін, ішектегі сілтілік ортада жақсы еритін, Fe²⁺түріне айналдырады. Содан темірдің сіңірілуі артады. Ашішектің шырышты қабығында темірдің ішек жасушаларына және одан қанға өтуін жеңілдететін рецепторлар бар.

- сурет Ашішекте темірдің сіңірілуі

Ұлтабардың эпителий жасушалары арқылы сіңірілген темір ондағы апоферритинмен байланысып ферритинге ауысады.. Ферритин – екі валенттік темір иондарын үш валенттік тотыққан түріне ауыстырып, уытсыздандырылған түрінде қорға жинайтын жасуша ішінде болатын нәруыз. Апоферритин темірге толығынан қанып, ферритинге айналғаннан кейін ары қарай темірдің сіңірілуі тоқталады. Ферритиннің әрбір молекуласы темірдің 4500 атомына дейін байланыстыра алады.

Темірді қорға жинайтын келесі бір нәруыз болып гемосидерин есептеледі. Ол сүйек кемігінің, бауырдың, көкбауырдың т.б. макрофагтарында болады. Макрофагтарда темірдің жиналу тетіктері өте күрделі және оларда қартайған эритроциттердің ыдыратылуынан босаған темір қайта пайдаланылады. Макрофагтарда темірді қамтуға және тасымалдауға үш түрлі нәруыздар қатысады. Оларға NRAMP 1 және 2 нәруыздары (ағылш. natural resistance associated macrophage protein 1 and 2 – макрофагтардың табиғи төзімділігін біріктіретін протеин 1 және 2)) мен ферропортин жатады. Макрофагтардың осы тасымалдық нәруыздарының қатысуымен темір сүйек кемігінде базофилдік эритробластарға ең көп мөлшерде енеді.

Бүгінгі күннің деректеріне қарағанда темірдің ұлтабарда сіңірілуі мен энтероциттерден, гепатоциттерден және макрофагтардан қанға шығарылуы ферропортин және гепсидин нәруыздарымен реттелінеді (төменде келтіріледі).

Темір қанда трансферринмен байланысып тасымалданады. Ол жасуша қабықтарындағы арнайыланған рецепторлармен байланысады да, «рецептор-трансферрин-темір» кешенін құрады. Бұл кешенді базофилдік эритробластар жұтып, темірін босатып алады. Ал, «рецептор-трансферрин» кешені оның сыртына шығарылады.

Ер адамдардың денесінде әрбір кг дене массасына 50мг, әйелдерде – 40мг темір болады. Оның 28-31 мг/кг- гемоглобиннің, 4-5 мг/кг- миоглобиннің, құрамында, 12 мг/кг-ферритин мен гемосидерин түрлерінде, ал 2 мг/кг-дайы темірі бар ферменттердің құрамына енеді. Темірдің қоры бауырда, сүйек кемігінде, көкбауырда және бұлшықеттерде жиналады.

Темірдің денедегі қорын қандағы ферритиннің, трансферриннің темірге қанығу мөлшерін анықтау арқылы жорамалдауға болады. Бауыр ферритинді организмдегі бар темірдің мөлшеріне қарай өндіреді. Сондықтан қандағы ферритиннің мөлшері денедегі темір қорының маңызды көрсеткіші болып есептеледі. Оның мөлшері 12 нг/мл-ден аз болса, ол организмде темірдің тапшылығын көрсетеді.

Сонымен бірге, денедегі темірдің қорын трансферриннің темірге қанығу дәрежесімен де анықтауға болады. Бұл көрсеткіш қан плазмасында темірдің мөлшерімен трансферриннің арақатынасы (Fe/трансферрин● 100%). Ол қалыпты жағдайда 20%-дан астам болады. Оның аздығы организмде темірдің тапшылығын көрсетеді.

Организмде темірдің тапшылығы бар-жоғын сүйек кемігінде оның мөлшерін анықтау арқылы да білуге болады. Онда темір табылса оның тапшылығы жоқ болғаны, ал табылмаса – темір тапшылықты анемия - деп ешбір күмәнсіз айтуға болады.

Темір тапшылықты анемия – темір иондарының организмге түсуі мен пайдаланылуы және организмнен сыртқа шығарылуы арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде организмде оның жеткіліксіздігінен дамитын анемия.

Этиологиясы. Теміртапшылықты анемияның даму себебі болып:

● қайта-қайта және ұзақ уақыт ішкі ағзалардан (жатыр, ас қорыту жолдары, бүйрек, өкпе т.б.) аз-аздан қан жоғалтудың нәтижесінде эритроциттермен бірге организмнен темір иондарының көптеп шығарылуы;

● асқорыту ағзаларының аурулары (аз қышқылды гастрит, сүлде энтерит) кездерінде немесе олардың бөліктерін хирургиялық тәсілмен сылып тастағанда темір иондарының сіңірілуі төмендеуі;

● бала денесінің өсу, жетілу кездерінде, әйелдердің жүкті және бала емізу кездерінде темір иондарына мүқтаждығы артуы;

● темірдің тағаммен бірге (балаларды сыйыр немесе ешкі сүттерімен қоректендіргенде) жеткіліксіз түсуі;

● темір иондарының (тұқым қуатын атрансферринемия, бауыр аурулары кезіндегі гипотрансферринемия) қанмен тасымалдануы бұзылуы;

● темір иондарының қорларынан (жұқпалар, уыттанулар, құрттар болған кездерде) жеткіліксіз пайдаланылуы - есептеледі.

Патогенезі. Организмде темірдің тапшылығы оның қорларының азаюына және біртіндеп таусылуына әкеледі. Содан сүйек кемігінде гемопоез және тіндерде заттардың алмасуы бұзылады.

Темір тапшылықты анемия теңгерілген және теңгерілмеген екі сатыда өтеді.

Теңгерілген сатысында темірдің қоры шамалы азаяды, бауырда трансферрин өндірілуі және қан сұйғының темірді байланыстыру қабілеті артады. Осыдан гем молекуласына темір иондарының енуі және гемоглобин түзілуі қалыпты мөлшерге жуық ұсталынады. Бұл кезде сүйек кемігінде дәрменсіз эритропоездің деңгейі, көкбауырда эритроциттердің жиналуы мен ыдырауы аздап көтеріледі. Темірге тәуелді ферменттердің (каталаза, сукцинат-дегидрогеназа, цитохром-С-оксидаза, цитохромоксидаза, глутатионпероксидаза т.б.) белсенділігі қалыпты деңгейге жуық болғандықтан анемияның клиникалық көріністері онша байқалмайды.

Теңгерілмеген сатысында Организмде темірдің азаюы нәтижесінде бауыр және көкбауыр макрофагтарында гемосидерин, сүйек кемігінде сидеробластар мен сидероциттер жоғалады. Қан сарысуында темір азаяды (қалыпты жағдайда 12,5-30,4 мМ/л болса, гипосидеремия кейде 1,8-2,7 мМ/л-ге дейін жетеді) және трансферриннің темірмен байланысу дәрежесі кемиді де, оны сүйек кемігіне тасымалдау төмендейді. Содан сүйек кемігінде гемосидерин азаяды немесе жоғалады (-сурет).

-сурет. Сол жақта қалыпты сүйек кемігіндегі гемосидерин, оң жақта темір-тапшылықтығы нәтижесінде сүйек кемігінде гемосидерин жоғалған.

Қан сарысуындағы және макрофагтардағы трансферриннен және ферритиннен темірдің микропиноцитоз жолымен эритрокариоциттерге енуі бұзылады. Эритрокариоциттердің митохондрийларына темір иондары түсуінің азаюы гем молекуласының түзілуі бұзылуына және оның глобин молекуласымен байланысуы нашарлауына әкеледі. Осыдан, эритроциттер гемоглобинге қанықпайды да, гипохромдық және микроциттік эритроциттер байқалады.

Сонымен қатар, темірдің тапшылығынан барлық ағзалар мен тіндерде темірі бар және темірге-тәуелді ферменттердің белсенділігі қатты төмендейді, базофилдік және полихроматофилдік эритробастарға пуриндердің енуі азаяды. Содан жасушаларда РНК, нәруыздар, гем, глобин, гемоглобин молекулалары, ферменттер түзілуі бұзылады. Сол себепті бұл эритробластардың бөлініп көбеюі артады, бірақ олардың жетілуі кемиді. Өндірілген эритроциттерде биологиялық белсенді заттардың мөлшері және каталаза, глутатионпероксидаза т.б. ферменттердің белсенділігі төмен болады. Асқын тотықтырғыш заттардың гемолиз туындататын әсерлеріне эритроциттердің сезімталдығы көтеріледі. Осыдан сүйек кемігінде дәрменсіз эритропоез 50%-ға дейін (қалыпты жағдайда ол 20%-дан аспайды) көтеріледі. Гемоглобинге қанықпаған эритроциттердің мембранасының серпімділігі төмендеуі олардың, орташа тіршіліктік мерзімін қысқартып, тамыр ішінде бүліністеріне әкеледі. Сүйек кемігінен шеткері қанға тіршілікке қабілеті төмен эритробластар түседі, ретикулоциттер азаяды. Қанның оттегіге сыйымдылығы үдемелі түрде кемиді, тіндерде тотығу-тотықсыздану үрдістерінің бұзылыстары үдейді, тіндік гипоксия ушығады, гемопоез, иммунитет, эндокриндік бездердің қызметтері әлсірейді..

Теміртапшылықты анемия кезіндегі қандық және тіндік гипоксиялар нәтижелерінде жасушаларда нуклеин қышқылдары мен нәруыздардың түзілуі бұзылыстарынан тіндер мен ағзаларда атрофиялық және дистрофиялық үрдістер дамиды. Мәселен, ас қорыту жолдарында: глоссит, гингивит, тіс кариесі, өңештің қабынуы, атрофиялық гастрит, миокардтың дистрофиясы, шаштың түсуі, тырнақтың жұқаруы мен сынғыштығы, дәм және иіс сезімдерінің, тәбеттің бұрмаланулары байқалады. (- сызбанұсқаны қараңыз).

- сызбанұсқа

Теміртапшылықты анемияның патогенезі.

Қан көріністері. Темірташпылықты анемия қан түзілуі бойынша - эритробластық, түстік көрсеткіші бойынша - гипохромдық (0,6-дан төмен) анемия (-сурет). Гемоглобиннің мөлшері (30-40 г/л-ге дейін) эритроциттерге қарағанда басымырақ төмендейді. Қан жағындыларында гипохромия, ани-зоцитоз, микроцитоз, пойкилоцитоз байқалады. Сүйек кемігінде эритроциттік өсінділердің қалпына келу қабілетіне байланысты бұл анемия жиі гипорегенерациялық болады.

Темір тапшылықты анемияларды емдеу ұстанымдар:

● ем-дом қолданып немесе хирургиялық операция жасау арқылы қан жоғалтуды тоқтату (мәселен, көтеу ауруы, жатырдың фибромиомасы; асқазан мен ұлтабардың ойық жарасы т.с.с. кездерінде);

● темірдің тапшылығын жоюға бағытталған емдәм пайдалану;

● темір дәрілерін және витаминдер тағайындау.

Жеңіл қорытылатын темір иондарына, нәруыздарға және С-витаминіне бай, сапалы қоректенудің маңызы зор. Ет және еттен жасалған тағамдарда және балық өнімдерінде болатын темір жақсы сіңіріледі. Поливитаминдер, В₁₂-витаминін, фолий қышқылын тағайындау қажет. Темірден тұратын дәрілерге актиферрин, гемофер пролангатум, гемофер, ферроградумет, ферронал, хеферол т.б. жатады. Витаминдермен және микроэлементтермен толықтырылған темір дәрілерді (витрум-пренатал форте, сорбифер дурулес, ферретаб, ферро-фольгама) тағайындау нәтижелі болады.

Сүлде аурулар кездеріндегі анемиялар

Сүлде қабынулық аурулар, уыттанулар, қатерлі жаңа құрылымдар өсуі кездерінде темір-тапшылықты анемиялардың бір түрі дамитыны белгілі. Оны темірі бар дәрілермен емдеу емдік әсер етпейді, керісінше, көптеген ішкі ағзаларда темір жиналып қалуына әкеліп, гемохроматоз дамуынан олардың бүліністерін ушықтырады. Сондықтан бұндай анемияларды темір рефрактерлік (темір дарымайтын) анемия деп атайды. Бұл анемиялардың даму негізіңде эритроциттер өндірілуінде гем молекуласы түзілуіне организмдегі бар темір иондарының қайта пайдаланылуы бұзылуы маңызды орын алады. Оның даму патогенезі қан жоғалтудан немесе организмге тамақпен түсетін темірдің жетіспеуінен дамитын темір-тапшылықты анемиядан ерекше болады.

Жұқпалардың, қабынудың, қатерлі өспенің әсерлерінен пайда болатын және 1-2 айдан астам созылатын анемияны сүлде аурулардың анемиясы дейді. Оның өту ерекшелігі болып, темір иондарының бір ядролы макрофагтар жүйесінде қоры жеткілікті болуына қарамай, қан сұйығында темірдің азаюы есептеледі. Бұл кезде эритропоезге эндогендік темір иондарының қайта тұтынылуы бұзылудан эритроциттердің өндірілуі азаяды. Бұл анемиялар темір-тапшылықты анемиядан кейінгі екінші орында тұрады және барлық анықталған анемиялардың 25%-н құрады. Басында бұл анемиялар нормоциттік болса артынан микроциттік анемияға айналады.

Этиологиясы:

● жіті және сүлде жұқпалар:

√ вирустық, солардың ішінде адамның иммундық тапшылықты вирусы;

√ бактериялық;

√ паразиттік;

√ майда саңырауқұлақтық;

● қатерлі өспелер:

√ гемобластоздар;

√ тығыз өспелер;

● аутоиммундық аурулар:

√ құздама тәрізді артриттер;

√ жүйелі қызыл жегі және т.б. дәнекер тін аурулары;

√ васкулиттер;

√ саркоидоз;

√ ішектердің сүлде қабынулық аурулары;

● трансплантатың сүлде тойтарылуы;

● баур қызметінің жеткіліксіздігі;

● бүйректің сүлде аурулары.

Патогенезі. Бүгінгі таңдағы ғылымның жетістіктері бойынша организмдегі темірдің қоры оның тамақпен түсетін мөлшерінен шамалы ғана байланысты болатыны белгілі болды. Адам және омыртқалы жануарлар организмінде ол қартайған эритроциттердің және басқа жасушалардың ыдырауынан босап шығатын темірдің эритроциттер өндірілуіне қайта пайдалынылуы нәтижесінде толықтырылатыны анықталды. Қалыпты жағдайда адам денесінен темір сыдырылған эпителий жасушаларымен тәулігіне өте мардымсыз мөлшерде жоғалтылады, ал оның орнын толтыру үшін тағамнан бар-жоғы 1-2 мг темір сіңірілуі жеткілікті. Эритроциттердің ыдырауынан тәулігіне 20 мг-дай темір босап шығады. Бұл босаған темірдің мөлшері оның тамақтан сіңірлген мөлшерінен 10-20 еседей артық болады. Сол себепті тәулігіне қажетті (еркектерге 0,32 мг/кг, әйелдерге 0,24 мг/кг) темір негізінен оның эндогендік қорларынан қамтамасыз етіледі. Эндогендік темірдің эритроциттер өндірілуіне қайта пайдаланылуы ферропортин және гепсидин нәруыздарымен реттелінеді.

Энтероциттерден темірдің қанға өтуін олардың тіректік мембрана жағындағы бүйірінде болатын ферропортин қадағалайды. Ол темір иондарының жасуша сыртына (қан сұйығына) шығаратын барлық жасушалардың (энтероциттердің, макрофагтардың, гепатоциттердің және бала жолдасы жасушаларының) мембранасында болады. Ферропортин энтероциттерге, макрофагтарға жиналған үш валентті темір иондарын екі валенттікке ауыстырып, қанға өткізеді (-сурет). Бұл кезде жасушалардан шығарылған Fe²⁺ церулоплазминнің (гефестиннің, ферриоксидазаның) қатысуымен Fe³⁺ ауысып трансферринмен темірді пайдаланатын ағзаларға (сүйек кемігіне т.б.) жеткізіледі. Ферропортин генінің мутациясы болғанда гемохроматоз дамитыны анықталды.

- сурет. Энтероциттерде темір сіңірілуі мен қанға тасымалдануы.

Қазір денедегі темірдің тұрақтылығын реттейтін гепсидин деген нәруыз болатыны белгілі. Гепсидин бауырда өндірілетін 25 аминқышқылдарынан тұратын және антимикробтық әсер ететін пептид. Гепатома кезінде бұл пептид артық өндірілуінен сүлде рефрактерлік темір-тапшылықты анемия дамитыны анықталды және бұл өспені сылып тастағаннан кейін науқас анемиядан сауығып кететіні белгілі болды. Гендік ақаудың нәтижесінде гепсидин көп өндірілетін таза асыл тұқымды тышқандарда ауыр темір-тапшылықты анемия дамитыны анықталды (Nemeth E., Valore E., Territo M. et al., 2003). Гепсидин артық өндірілгенде ашішектерден темірдің қанға сіңірілуі азаяды, макрофагтар жүйесінен оның босап шығуы және эритроциттер өндірілуіне қайта пайдаланылуы бұзылады (- сурет). Гепсидиннің артықтығы энтероциттер мен макрофагтарда ферропортиннің молекуласымен байланысып, оны мембранадан жасуша ішіне енуін және лизосомалық ферменттермен ыдыратылуын күшейтеді деп есептеледі. Керісінше, бұл пептид аз өндірілгенінде темірдің ішектерде сіңірілуі артып, макрофагтарда тұтылу уақыты қысқарады. Содан ішкі ағзаларда темір жиналып гемохроматоз дамиды.

- сурет. Гепсидиннің артықтығынан темірдің қанға өтуінің бұзылу жолдары.

Сонымен қорыта келгенде, гепсидин көп өндірілгенде энтероциттер мен макрофагтардан темірдің қанға өтуі бұзылудан темір иондары гемоглобин түзуге пайдаланылмайды да анемия дамиды.

- сурет. Гепсидиннің әсер ету жолдары.

Кезкелген сүлде қабыну, иммундық шиеленістер кездерінде, организмде темір қоры көбейгенде бауырда гепсидиннің гені HFE өршіп кетеді. Кейбір қатерлі өспе жасушалары гепсидин өндіріп шығарады деп есептеледі.

Сүлде қабыну, иммундық серпілістер кездерінде және грамм теріс бактериялардың липополиқанттарының әсерлерінен макрофагтардың белсенділігі көтеріліп, олар көптеген цитокиндер, солардың ішінде интерлейкин-6 және өспені жоятын фактор, өндіреді. Олар бауыр жасушаларында гепсидин өндірілуін арттырады. Гепсидин макрофагтардан темірдің босап шығуын және ашішек жасушаларынан оның қанға сіңірілуін азайту арқылы анемия дамуына әкеледі (-сурет).

- сурет. Қабыну кезіндегі анемия даму жолы.

Сайып келгенде, гепсидин антимикробтық пептид ретінде кезкелген сүлде қабынулық аурулар кездерінде артық өндіріледі. Сондықтан оны жіті кезеңдік нәруыздарға жатқызуға болады. Қабыну липополиқанттардың әсерінен немесе жұқпалардан дамығанда гепатоциттерде гепсидиннің мРНК-ның түзілуі қатты артып кетеді. Осыған байланысты әртүрлі жұқпалар, өспе өсуі және сүлде қабынулық аурулар кездерінде байқалатын анемиялардың даму жолдарында гепсидиннің маңызы зор деуге болады. Сол себепті бұл анемиялар басында нормоциттік болса, артынан микроциттік анемияларға ауысады. Сондықтан сүлде аурулардың анемиясын темір-тапшылықты анемиядан ажырату қажеттігі жиі пайда болады. Темір-тапшылықты анемия кезінде қанда темірдің мөлшері 10 мкмоль/л-ден, ферритиннің мөлшері 20 нг/мл-ден азайып, трансферриннің мөлшері 4,0 г/л-ден астам көбейсе, сүлде аурулардың анемиясы кезінде темір мен трансферриннің мөлшері азайып, ферритин көбейеді (-кесте).

- кесте

Темір-тапшылықты анемия мен сүлде аурулар кездеріндегі қандағы биохимиялық көрсеткіштердің айырмашылықтары

анемияның түрі	темірдің мөлшері	трансферриннің мөлшері	ферритиннің мөлшері
темір-тапшылықты ангемия
сүлде аурулардың анемиясы

Сүлде аурулардың анемиясы темір-тапшылықты анемиямен қабаттасқандағы қан сұйығындағы айырмашылықтар – кестеде келтірілген.

- кесте

Сүлде аурулардың анемиясы (САА) мен темір-тапшылықты (ТТА) және олардың біріккен түріндегі (САА+ТТА) анемиялардың қан көрсетіштерінің айырмашылықтары

Сүлде аурулардың анемиясын емдеу оны туындатқан себепкер ықпалды емдеуге негізделеді.

Сидеробластық анемиялар

Сидеробластық анемиялардың барлық түрлеріне сүйек кемігінде эритроидтық өскіндердің, жиі миелоидтық тіндермен бірге, гиперплазиясы дамуы тән құбылыс. Бұл анемиялар кездерінде жүзік тәрізді сидеробластар (өзгерген эритроидтық жасушалардың ядросын айналасынан темір жиналған митохондрийлар қоршап сақина тәрізді болатын жасушалар) жиналып қалады, бауырда, өкпеде т.б. ағзаларда гемосидероз қатты дамиды. Шеткері қанда ретикулоциттер жоғалады. Өйткені сүйек кемігінде эритропоез дәрменсіз болады. Қанда эритроциттер азаяды, эритробластар, Жолли денешіктері, базофилдік нүктелері бар жасушалар, микроциттер пайда болады. Негізінен гипохромдық эритроциттер өндіріледі. Шеткері тіндерде темір иондары жиналып қалуынан көптеген ағзалардың ұлпасы бүлінеді. Бұл кездерде ең ауыр бүліністерге жүрек етінде серпіндердің өткізгіштігі бұзылыстарынан атриовентрикулалық бөгетпен, жүрекшелердің аритмиясымен көрінетін кардимиопатиялар, сарғыштанумен көрінетін бауыр беріштенуі, қан ұюының бұзылыстары, гипоәлбуминемиядан дене ісінуі, ұйқыбездің, гипофиздің, жыныстық бездердің қызметтерінің бұзылыстары жатады.

Гемоглобин молекуласындағы гем молекуласының түзілуі көптеген ферменттердің қатысуымен өтетін күрделі үрдіс. Порфириннің түзілуі глициннің янтар қышқылы өнімдерімен байланысуымен басталады. Содан σ-аминолевулен қышқылы түзіледі. Ол үшін В₆ витаминінің коферменттік түрі - пиридоксальфосфат қажет. Екі σ-аминолевулен қышқылынан порфобилиноген түзіледі. Артынан порфобилиногеннің төрт молекуласынан уропорфирин-копропорфирин түзіледі. Копропорфирин карбоксил тобынан айрылып, протопорфиринге айналады, соңғысы гемсинтетаза ферментінің қатысуымен темірдің иондарын байланыстырып, гемге айналады (- сызбанұсқа).

- сызбанұсқа.

Гем молекуласының түзілуі.

Көрсетілген тізбектің бұзылуынан организмдегі бар темірдің гемнің молекуласына енуі болмайды. Оның себебі порфирин түзуге қажетті ферменттердің болмауы немесе олардың белсенділігі төмендеуі. Порфириннің түзілуі организмнің барлық жасушаларында болады, бірақ солардың ішінде сүйек кемігінде эритрокариоциттерде және бауыр жасушаларында ең көп деңгейде болады. Порфириндер темірі бар ферменттердің (каталаза, цитохромдар, пероксидаза т.б.) және миоглобиннің, гемоглобиннің құрамына енеді.

Сидеробластық анемия тұқым қуатын және жүре пайда болған болады.

Тұқым қуатын сидеробластық анемия гем молекуласы түзілуіне қажетті дельта-аминолевулен қышқылының синтетазасы өндірілмеуінен дамиды. Осыдан дельта-аминолевулен қышқылы порфобилиногенге, ол өз алдына уро- және копропорфиринге ауыспайды. Осыдан қанда гем молекуласына енбеген темір және жасушаларда ферритин түрінде жиналған темір көбейеді. Сүйек кемігінде эритроидтық өскіндердің гиперплазиясы дамиды және 90%-ға дейін жүзік тәрізді сидеробластар, ядросы өзгерген эритробластар байқалады. Бұл анемия ұрпақтан үрпаққа Х-хромосомамен тіркесіп немесе аутосомдық бәсеңкі түрде беріледі.

Шеткері қанда: эритроциттер шамалы азаяды, гемоглобиннің деңгейі 40-50 г/л дейін қатты төмендейді, түстік көрсеткіш 0,6-дан төмен, ретикулоциттер қалыпты деңгейде немесе шамалы азаяды.

Қан жағындысында анизоцитоз, пойкилоцитоз, нысана тәрізді эритроцитгер байқалады. Қан сұйығында темірдің денгейі әдеттегіден жоғары (80-100 ммоль/л) болады.

Жүре пайда болған сидеробластық анемия қорғасынмен уланғанда немесе В₆ витаминінің аздығынан жиі дамиды.

Қорғасынмен организмнің улануынан протопорфириннің түзілуіне қажетті (аминолевулен қышқылының дегидразасы, уропорфириногеннің декарбокси-лазасы, гемсинтетаза) ферменттердің белсенділігі төмен болады.

В₆ витаминінің тапшылығы нәтижесінде гемнің молекуласына темірдің енуі және гемоглобиннің түзілуі бұзылады.

Көрсетілген себептерден порфирин тапшылықты анемия дамиды. Әсіресе қорғасынмен уланудан қанда, жүйке жүйесінде, ас қорыту жолдарында ауыр бүліністер пайда болады. Бұл кезде шеткері қанда эритроциттер азайған, гипохромдық, нысана тәрізді эритроциттер байқалады. Эритроциттердің ішінде көк түске боялған нүктелер пайда болады. Ретикулоциттердің саны жиі 30-80%-ға жетеді. Қан плазмасында темірдің деңгейі (60-80 ммоль/л дейін) көтеріледі. Тіндерде, темір иондарының жиналуынан, гемосидероз дамиды. Аминолевулен қышқылының деңгейі қанда және несепте көбейеді. Бұл қорғасынның әсерінен аминолевулен қышқылының дегидразасының белсенділігі төмендеуінен болады.

Жүйке жүйесінің бүліністері. Қорғасын мыйға улы әсер етуінен бас ауыруы, тырыспа-селкілдек, жадының нашарлауы сияқты белгілермен көрінетін энцефалопатиялар, полиневриттер дамиды.

Ас қорыту жолдарында дамитын бұзылыстардан тәбеттің азаюы, ішектердің түйілуі, іш қату байқалады. Күрек тістердің, қызыл иектерінің жасушаларында қорғасын жиналудан, жіңішке қызыл түсті сызықшалар пайда болады.

В₆ - витамині тапшылықты анемия кезінде шеткері қанда эритроциттер шамалы азаяды, бірақ олар көбінесе гипохромдық болады. Сонымен бірге анизоцитоз, пойкилоцитоз байқалады. Қан сары суында темірдің деңгейі қалыптыдан жоғары болады.

Сидеробластық анемияларды емдеу жолдары негізгі себепкер ықпалды аластауға бағытталуы қажет. Қорғасынмен улану кезінде қанды тазарту (гемодиализ), энтеросорбенттер қолдану, антиоксиданттық дәрілер мен витаминдер тағайындау маңызды. В₆ - витамині тапшылықтықтығы кезінде осы витамин енгізілуі қажет.

В₁₂-витамин және фолий тапшылықты анемия

В₁₂-витамин және фолийқышқылы тапшылықтыанемияны алғаш Аддисон 1849 ж жариялады. Артынан 1872 ж. Бирмер қатерлі немесе пернициоздық (лат. perniciosus-қатерлі) анемия деп атады. Бұл анемия мегалобластық анемияға жатады.

В₁₂-витамині (кобаламин) етте, жұмыртқада, бауырда, сүтте, бүйректе, ірімшікте көп болады және оны Кастлдың сыртқы антианемиялық факторы дейді. Асқазанның кілегей қабығының іргелі жасушаларында Кастлдың ішкі антианемиялық факторы - гастропротеин өндіріледі.

Асқазанға түскен В₁₂-витамині пепсиннің әсерімен нәруызды бөлігінен ажыратылып алынады. Ары қарай кобаламин сілекейде транскобаламин-1 нәруызымен байланыстырылып тасымалданады.

Ішкі антианемиялық фактор кобаламин-транскобаламин-1-мен бірге ұлтабардың төменгі бөліктеріне түседі. Содан ұйқы безінің протеолиздік ферменттерінің әсерлерінен кобаламин транскобаламин-1-ден ажырап, ішкі антианемиялық фактормен тасымалданады. «Ішкі антианемиялық фактор- кобаламин» кешені мықын ішекте қанға сіңіріледі. Қанда кобаламин транскобаламин-2 нәруызымен тасымалданады (-сурет). Қанға түскен В₁₂-витамині бауырда жинақталады. Оның жалпы қоры мөлшермен 2-5 мг болады. Ол организмнен сыртқа мардымсыз мөлшерлерде шығарылады. Сондықтан тағаммен В₁₂-витамині түспегеннің өзінде оның қоры 2-3 жылға жетеді.

-сурет Кобаламиннің сіңірілуі

Этиологиясы. В₁₂-витаминінің тапшылығы мына жағдайларда пайда болуы мүмкін:

● тағаммен түскен кобаламиннің қанға сіңірілмеуінен; ол өз алдына мына себептерден болады:

√ асқазанда ішкі антианемиялық фактор мен тұз қышқылының өндірілмеуінен; мәселен, асқазанның іргелік жасушаларының аутоиммундық бүліністері кездерінде, асқазанды сылып тастағаннан кейін немесе атрофиялық гастриттер кездерінде В₁₂-витамині энтероциттердің Са²⁺-тәуелді арнайы рецепторларымен әрекеттесе алмайды;

√ ашішек аурулары (глютен ауруы, лимфома, энтерит, спру) кездерінде энтероциттердің үстіңгі мембранасы бүліністерінен В₁₂-витаминді байланыс-тыратын арнайы рецепторлар қатты азайып кетеді;

√ ішектерде болатын жалпақ құрттар В₁₂ витаминді артық пайдаланып қояды. Осы себептерден В₁₂-витаминінің қанға сіңірілуі бұзылады.

● кобаламинге организмнің мұқтаждығы артып кетуінен; мәселен жүкті әйелдерде (ұрық дамуының 4-5 айлық мерзімінде қан өндірілу ұрықтық түрден эритробластық түрге ауысуына байланысты ұрық анасының кобаламині мен фолий қышқылын көп пайдаланады);

● бауыр аурулары (гепатит, цирроз) кездерінде витаминдердің қорға жиналуы бұзылуынан;

Дата добавления: 2015-09-27 | Просмотры: 2440 | Нарушение авторских прав