АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Жіті лейкоздар

Жіті лейкоздар жіті миелобластық және жіті лимфобластық деп ажыраты-лады. Қандай да болмасын лейкоз дамуы үшін нақтылану қабілеті азайған, қатерлі өскін туындататын, хромосомасы бүлінген бір жасушаның пайда болуы жеткілікті. Бұндай бластық жасушалар, апоптозға ұшырамай, барлық жағдайда тіршілігін сақтап қалады. Олар жетілмейді және кемелденген жасушаларға нақтыланбайды да, сүйек кемігінде және басқа тіндерде жинақталып қалады.

Жіті миелобластық лейкоз (ЖМЛ) миелоидтық тіндегі бластық жасушалардың шексіз өсіп-өніп кетуімен көрінеді. Бұл жасушаларға миелобластар, промиелоциттер, монобластар, эритробластар және мегакариобластар жатады. Қалыпты жағдайда олар эритроциттерге, нейтрофилдерге, моноциттерге және тромбоциттерге дейін нақтыланады.

Жіті миелобластық лейкозға миелобластық, промиелоциттік және миеломоноциттік лейкоздар жатады. Оның монобластық және мегакариобластық түрлері сирек кездеседі.

Дерттің бастапқы сатысында лейкоздық бластық жасушалардың жекелеген ошақтары қалыптасады. Артынан бұл ошақтар қан өндіретін тіннің (сүйек кемігі, көкбауыр, лимфалық түйіндер) көптеген бөліктеріне тарайды. Олардың бұлай жайылып тарауы лейкоздық бластық жасушалардың антигендік арнайылығы ұдайы құбылып тұруынан оларға организмнің иммундық шыдамдылығы пайда болуына байланысты дамиды.

Қан жасушаларының сүйек кемігінде болатын, жетілмеген жас (бластық) түрлері шеткері қанға шығады. Шеткері қанда лейкоциттердің бластық түрлерінің неғүрлым көп болуы тез дамитын, жіті лейкоздардың белгісі болады. Сондықтан тез дамитын миелобластық лейкоздың аз нақтыланған түрлерінде шеткері қанда миелобластар көптеп кездеседі, жетілген эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер азайып кетеді. Бөлшектелген ядролы нейтрофильдер азаяды. Миелобластар мен бөлшектелген ядролы нейтрофильдердің арасындағы аралық жасушалар (промиелоциттер, миелоциттер, метамиелоциттер және таяқша ядролы нейтрофилдер) бірен-саран немесе мүлде болмауы мүмкін. Бұндай жағдайды лейкемиялық үңгір (грек. hiatus leukaemicus) дейді.

Сонымен, жіті миелобластық лейкоз кезінде сүйек кемігінде лейкоциттердің жас бластық түрлерінің жетіліп кемелденуі қатты тежелген және олардың шеткері қанға көптеп түсуі байқалады (-сурет).

Жіті промиелоциттік лейкоз кезінде лейкоздық бластық жасушалардың цитоплазмасында көптеген түйіршіктер кездеседі және хромосомалардың ауытқулары байқалады. ЖМЛ-дың бұл түрінде қатерлі жасушаларға айналған промиелоциттердің цитоплазмасындағы түйіршіктерден антикоагулянттар босап шығуына байланысты қан кетулер тым ерте пайда болады.

ЖМЛ-дың миело-монобластық және монобластық түрлерінде бластық жасушалардың цитоплазмасында лизосомалар көбейіп кетеді.

Жіті миелобластық лейкоздың барлық түрлерінде клиникалық көріністер бірдей болады. Олар науқастың тез шаршағыштығымен, қатты арып кетуімен, тіндерге қан құйылулармен, қанағыштыққа бейімділікпен және жиі жұқпалармен ушығуларымен көрінеді.

ЖМЛ-дың барлық түрлері сепсиске дейінгі және сепсистік делінетін екі сатыда өтеді. Сепсиске дейінгі сатысы лейкоздық жасушалардың организм иммунитетін тежегенге дейін байқалады. Сепсистік сатысы иммунитет тежелгеннен кейін дамиды. Осының нәтижесінде иммуноглобулиндердің аз түзілуінен қатерлі жасушаға айналмаған лейкоциттердің қимылдық әрекеттері, бактерия жойғы және жасуша ішілік қорыту қабілеттері төмендейді. Қан өндіретін тінде қалыпты миело- және эритропоез тежелуінен анемия, тромбоцитопения, кахексия, тері мен жүйкелердің бұзылыстары дамиды, қабыну ошағы, қызба т.с.с. әйгіленімдер пайда болады.

Жіті лимфобластық лейкоз (ЖЛЛ) адам дамуының ерте кезеңдерінде Т- немесе В-лимфоциттерінің дамуы мен өсіп-өнуінің қадағалануы бұзылыстары нәтижесінде пайда болады. Осыдан лимфобластар қатерлі өспелік қасиет қабылдап, олардың жетілу және нақтылану тетіктері тежеледі. Жетілмеген лимфобластар кемелденген лимфоциттерге дейін нақтыланбайды. Бұл лейкоздың 70%-нда В-лимфоциттерінің аналық жасушасы түрлес лимфобластар болады. Бұл бластық жасушаларда жас В-жасушаларының CD19 антигені мен иммундық глобулиндердің гендері дерттік өзгерістерге ұшырайды.

Қалған жағдайларда жіті лимфобластық лейкоздың дамуы Т-лимфобластармен байланысты болады. Оны лимфобластық лейкоздың Т-жасушалы түрі дейді. Т-лимфобластарында олардың антигендері мен рецептор-ларының гендері мутацияға ұшырайды.

Жіті лимфобластық лейкоз кезінде шеткері қанда атипиялық лимфобластар басым болады. Оларда пероксидаза және хлорацетатэстераза ферменттері болмайды (-сурет). Қатерлі өспе қасиеттерін қабылдаған лимфобластар және дерттік өзгерістерге ұшыраған лимфоциттер шеткері қанға түседі және теріде және басқа ағзаларда лимфоциттік сіңбелер қалыптасады. Осыдан лимфалық түйіндер мен бауырдың көлемі қатты ұлғаяды. Бұндай сіңбелер ОЖЖ-де де қалыптасуы ықтимал.

ЖЛЛ жіті және жітілеу түрлерде өтуі мүмкін. Сүйек кемігінде қатерлі қасиет қабылдаған Т-лимфоциттерінің құрылуына байланысты дамыған ЖЛЛ кезінде лейкоздық жасушаның өсіп-өнуі өте тез қарқынды болады. Содан сепсиске дейінгі кезеңнің ұзақтығы қысқарып, сепсистік кезең тез арада дамиды және адамның өліміне әкеледі. Оған қарағанда В-лимфоциттерінің қатерлі қасиет қабылдауынан дамыған ЖЛЛ кезінде сепсиске дейінгі және сепсистік кезеңдері ұзағырақ болады. В-лимфобластық лейкоз дұрыс емшараларын қолданғанда жеңілірек өтеді.

Сүлде лейкоздар

Сүлде миелолейкоз (СМЛ) гемопоездік бағаналық жасушалардың өсіп-өнуімен сипатталатын сүлде миелопролиферациялық синдромдар тобына жатады. Бұл кезде сүйек кемігінің барлық бөліну сатысындағы жасушаларының 95%-да филаделфиялық хромосома байқалады. Дерттік өзгерістерге ұшыраған жасушаларда 9-хромосоманың c-abl-онкогені 22- хромосома геніне ауысып қонады. Ол тирозинкиназа ферментінің белсенділігі өзгерістерімен байланысты болуы мүмкін.

Сүйек кемігінде мегакариоциттердің өзгеру түріне қарай СМЛ-дың екі түрін ажыратады. Бірінші түрінде сүйек кемігінде мегакариоциттер, екінші түріне қарағанда, аз болады. Бірақ екі жағдайда да шеткері қанда тромбоциттердің саны көбейеді. Осыған байланысты сүйек кемігінде мегакариоциттердің санын анықтау арқылы СМЛ-дың миелосклерозға ауысу мүмкіндігін болжауға болады. Сүйек кемігінде мегакариоциттердің саны көп болғанда онда талшықты тіндердің өсіп-өну қарқыны және миелосклероз даму қауіпі артып кетеді.

СМЛ өтуінің үш кезеңін ажыратады:

● жетілген нейтрофилдерге дейін нақтылана алатын гранулопоездік жасу-шалардың бақылаудан тыс өсіп-өну кезеңі;

● нейтрофилдерге дейін жетілуі үдемелі баяулаған гранулопоездік жасуша-лардың өсіп-өну кезеңі;

● гранулопоездік жасушалардың өсіп-өнуі кезінде тек бластық жасушалар өндірілу кезеңі.

СМЛ-дың бұл даму кезеңдері цитогенетикалық бұзылыстармен (филаделфиялық хромосомамен) тығыз байланысты.

Бұл лейкоздың клиникалық көріністері сүйек кемігіндегі дерттік өзгерістерден байланысты болады. Сондықтан аурудың барысында ушығу және ремиссия сатыларын ажыратады.

Ушығу сатысы функциялық көріністері бойынша жіті миелолейкозға ұқсайды. Бұл сатыда сүйек кемігінде бағаналық және унипотентті (коммитациялаған) жасушалардың нақтылануын бәсеңсітетін факторлар көптеп өндіріледі. Қанайналымға түскен бластық жасушалар көптеген ағзаларға сіңбеленеді. Қалыпты қан өскіндерінің өсуі толығына жуық тежелуінен сүйек кемігінде әсіресе бүлінген миелоидтық өскін жасушаларының пролиферациясы қатты азаяды. Содан қимылдық, фагоцитоздық және бактерицидтік белсенділігі төмендеген, лизоцим, сілтілік фосфатаза, миелопероксидаза ферменттері, катиондық нәруыздары аз бүлінген гранулоциттер өндіріледі. Бұл жасушаларда гликоген болмайды. Қанның қалыпты қызмет атқаратын жетілген жасушалары тез азайып кетуінен организмнің иммундық қорғанысы әлсірейді, жұқпаларға төзімділігі төмендейді. Бластық ушығу панцитопениямен, миелофиброзбен, көкбауырдың, сүйек кемігінің қызметтері бұзылыстарымен және тромбэмболия дамуымен аяқталады.

Ремиссия сатысы әдетте сүйек кемігіндегі пролиферациялық үрдістерді дұрыс емдегенде байқалады. Ол бағаналық және унипотентті жасушалардың реттеуші ықпалдарға сезімталдығы және миелопоез жақсаруымен, организмнің иммундық қорғанысы дұрысталуымен сипатталады.

Мегакариоциттік-гранулоциттік сүлде миелоз сүйек кемігінде мегакариоциттердің көп пішінді және атипиялық түрлерінің саны дерттік көбейіп кетуі нәтижесінде пайда болады. Солармен бір мезгілде сүйек кемігінде гиперплазия дамып, нейтрофилдік гранулоцитопоез күшейеді. Сүйек кемігінде талшықты тіннің өсуі жиі байқалады. Шеткері қанда дерттің бастапқы сатысында шамалы лейкоцитоз және тромбоцитоз болады, тромбоциттердің көлемі мардымды өзгермейді.

Эритромиелоз бағаналық жасушалардың нақтыланбаған түріне ауысуы жиілеуімен және олардың өсіп-өнуі күшеюімен көрінетін дерт. Осыдан сүйек кемігінде эритроидтық, миелоидтық және мегакариоциттік өскіндердің гиперплазиясы дамиды. Содан сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі қалыптыдан 5 есе артып кетеді. Бұл дерт миелопролиферациялық ауруларға жатады. Сондықтан қанда эритроциттер мен гемоглобиннің деңгейі көтеріледі, гематокриттік көрсеткіш 85%-ға жетеді, қанның тұтқырлығы артады, тіндерде микроциркуляция бұзылады. Осылармен бірге нейтрофилдік лейкоциттердің, тромбоциттердің саны көбейеді. Қанның жалпы көлемі ұлғаюдан гипертензия дамиды. Сүйек кемігінде жетілмеген эритроциттер өндіріледі және олар бауыр мен көкбауыр макрофагтарымен фагоциттелінеді. Содан бұл ағзалардың көлемі ұлғаяды, гепато- және спленомегалия дамиды. Гипоксияның нәтижесінде ағзалар мен тіндерде дистрофиялық өзгерістер дамуынан иммунитет және басқа қорғаныстық тетіктер әлсірейді, науқастарда жұқпалы асқынулар пайда болады.

Сүлде лимфолейкоз – иммундық жүйенің аналық жасушалары өспеге ұқсап өсіп-өніп кетуіне байланысты дамитын лимфалық-пролиферациялық аурулар тобына жатады. Сүлде лимфолейкоз 45-65 жастағы адамдарда кездеседі. Ол ұзақ сылбыр өтуімен, шеткері лимфалық түйіндердің, көкбауырдың және бауырдың көлемі ұлғаюымен сипатталады. Дерттік өзгеріске ұшыраған лимфоидтық тінде, сыртқы беттерінде CD₅, CD₆, CD₁₀, CD₂₂ т.б. корецепторлары бар, лимфоциттер өскіні (клоны) құрылады. Қалыпты жағдайда апоптоз дамуына әкелетін Са²⁺- және Mg²⁺-тәуелді эндонуклеаза ферментінің белсенділігі төмен болуынан моноклондық лимфоциттердің (жиі В-жасушаларының) орташа тіршілік ұзақтығы 85 тәулікке дейін ұзарып кетеді. Сүйек кемігіне ұсақ және ірі лимфоциттер сіңбеленеді, шеткері қанда лейкоциттер, негізінен лимфоциттердің есебінен, 100 х 10⁹/л-ге дейін көбейеді. Бұл лимфалық-пролиферациялық ауру кезінде лимфоидтық тінде және сүйек кемігінде дерттік өзгеріске ұшыраған лимфоциттердің жиналуы болады. Апоптоз тежелуінен өспеге айналған жасушалардың орташа тіршілік ұзақтығы ұзарады және олар табиғи киллер, Т-киллер жасушаларының әсерлеріне төзімдірек келеді. Сүлде лимфолейкоз кезінде қанда Т-лимфоциттері азаяды. Қанда негізінен мембранасында кезкелген иммуноглобулинге рецепторлары бар В-лимфоциттері болады. Бақылаудан шығып кеткен В-жасушаларының өскінінде аденозиндезаминаза, пуриннуклеотидфосфорилаза ферменттерінің белсенділігі қатты азаяды. Биохимиялық сипттамасы бойынша қанда қартайған В-лимфоциттері тәріздес жасушалар болады. Оларда холестерин көбейген және мембраналарында фосфолипидтер, рецепторлар және антигендік анықтағыштар азайған. Өспеге айналған лимфоциттерде аминқышқылдарының сіңірілуі және нәруыздар түзілуі төмендейді, аденозин мен пиримидиндік нуклеотидтердің қайта пайдаланылуы артып, соңғыларының түзілуі көбейеді. Бұндай лимфоциттерде анаэробтық жағдайда гликолиз артқанымен АТФ, АДФ түзілулері шамамен 50%-ға кемиді. Осындай зат алмасуларының бұзылыстары нәтижесінде лейкоздық жасушалалардың көпшілігінің өсіп-өнуі азаяды. Бұндай жасушаларда пероксидаза, қышқыл фосфатаза, нуклеаза, РНКаза т.б. көптеген ферменттердің белсенділігі төмен болады. Тек аздаған лейкоздық жасушалар ғана өсіп-өну қабілетін сақтап қалады. Сүлде лимфолейкоздың патогенезінде анемия және тромбоцитопения дамуына әкелетін аутоиммундық үрдістердің маңызы артады. Аутоиммундық ушығуларды аластағанда (мәселен, көкбауырды отап тастау арқылы) сүлде лимфолейкоз қатерсіз өспе тәрізді өтеді. Осымен бұл лейкоз басқа лейкоздардың барлық түрлерінен ерекшеленеді.

Аутоиммундық ушығулар аластанбағанда сүйек кемігінде лейкоздық жасушалардың ошақтары пайда болуы миело- және эритропоездік тіндердің өсіп-өнуін тежеп қалады. Орташа тіршілік ұзақтығы 2-3 есе қысқарған гранулоциттер өндіріледі. Жасушаларда гликогеннің қоры, ферменттердің белсенділігі 2 есеге жуық азаяды, олардың қимылдық, фагоцитоздық және бактерицидтік әсерлері төмендейді. Дерттің ұзақ өтуі кезінде иммундық қорғаныстың әлсіреуі нәтижесінде лейкоздық В-лимфоциттерінің аз нақтыланатын жасушаларға ауысып кетуі ықтимал. Осыдан пролимфоциттерге немесе лимфобластарға ұқсаған қатерлі қасиет қабылдаған В-лимфоциттерінің өзбыр өскіндері қалыптасады. Бұндай жағдайларда лимфоидтық ағзаларда лейкоздық тіннің массасы ұлғаяды, шеткері қанда лейкоздық жасушалар азаяды. Бұл дегеніміз дерттің қатты ушыққанын көрсетеді. Сүлде лимфолейкоздың иммундық тежелу даму сатысының келесі бір ерекшелігі болып басқа лейкоциттердің (мәселен, гранулоциттік жасушалардың) қатерлі қасиет қабылдаған жаңа өскіндері пайда болуы есептеледі. Бұндай жағдайда сүлде лимфолейкоздың өтуі сүлде немесе жіті миелолейкоздың дамуымен ушығады. Сүлде лимфолейкозбен сырқаттанған науқастарда екіншілік қатерлі өспелердің (карцинома) дамуы да мүмкін. Сүлде лейкоздар әдетте сепсис даму сатысымен аяқталады. Науқас иммунитеттің спецификалық және бейспецификалық тетіктерінің бұзылыстарынан, жұқпалардың өршіп кетуінен жан тапсырады.

Гемостаздың бұзылыстары

Гемостаз (грек. haimatas - қан, stasis - тоқтау) алғашында қанның тамыр сыртына шығуы тоқтауын көрсететін түсінік болып қалыптасса, қазіргі күні одан әлдеқайда кең мағынада қолданылады.

Гемостаз - деп қан тамырлары қабырғаларының бүтіндігін сақтауға, тамыр сыртына қан кетуді тоқтатуға, сол арқылы қансыраудан сақтандыруға және айналымдағы қанды тамыр ішінде сұйық күйінде ұстап тұруға бағытталған организмнің гомеостаздық тетіктерін айтады. Бұл тетіктер қан тамырларының қабырғаларының, қан жасушаларының (әсіресе тромбоциттердің) және қан сұйығындағы (қан ұйытқыш, ұюға қарсы, фибринолиздік, калликреин-кинин жүйелері ферменттерінің) ферменттердің қатысуымен қамтамасыз етіледі.

Қан тамырлары қабырғаларының бүліністеріне ең алдымен олар жиырылып, бүлінген жердің жоғары жағында жаңа тамыр аралық қосылымдары ашылып, тромбоциттердің белсенділігі көтеріліп, жауап қайтарады. Сол себептен қан тамырлары мен тромбоциттердің қатысуымен дамитын гемостазды біріншілік гемостаз дейді. Ары қарай қанның плазмалық қан ұю факторларының әсерленуінен дамитын қанның ұюын коагуляциялық, екіншілік гемостаз деп атайды.

Қан тамырлары мен тромбоциттердің қатысуымен дамитын біріншілік гемостаз.

Қалыпты жағдайда қан тамырларының ішкі қабығындағы эндотелий жасушалары тамыр қабырғаларының тұтастығын және қанның тамыр ішінде сұйық күйінде сақталуын қамтамасыз ететін көптеген қызметтер атқарады (-сурет). Олардың ішінен гемостазға қатысты мыналарды атауға болады:

● тромбоциттердің өзара жабысуын тежейтін простациклин өндіреді;

● қан ұюына қарсы әсер ететін антитромбин III – гепарин-сульфатын өндіреді;

● фибринолизді күшейтетін плазминогеннің тіндік әсерлендіргіштерін өндіреді;

● қан тамырларының босаңсуын туындататын нитроксид (NO) өндіреді;

● протеин С өндіріп, ол тромбомодулинмен байланысқаннан кейін, протеин S-пен қосылып құрған кешен белсенділігі көтерілген қан ұю (V, VIII) факторларын ыдыратып, оларды айналымнан аластайды.

- сурет. Эндотелий жасушаларының атқаратын қызметтері.

Осы аталған қызметтерімен қан тамырларының эндотелий жасушалары қанды тамыр ішінде сұйық күйінде ұстап тұрады.

Тромбоциттердің өндірілуі сүйек кемігінде, бауырда, көкбауырда (аз мөлшерде бүйректе) өндірілетін тромбопоетиннің қатысуымен реттелінеді. Сонымен бірге оны реттеуге интерлейкин-6, интерлейкин-11, интерлейкин-3 қатысады. Интерлейкин-6 жүйелі қабынулық аурулар (құздама тәріздес артриттер) кездерінде тромбоцитоз дамуын сергітеді.

Тромбоциттердің іштерінде төрт түрлі түйіршіктері болады:

● тығыз (σ-) түйіршіктерінде серотонин, адреналин, норадреналин, Са²⁺, АДФ және АТФ жинақталады. Бұлардың ішінде бірінші үшеуі тромбоциттердің агрегациясын сергітетін болса, АТФ оны, керісінше, тежейді;

● альфа-түйіршіктерінде қан ұюына қатысатын (V, VIII, XIII факторлар, Виллебранд факторы, фибриноген) факторлар, тромбоциттердің өсу факторы болады. Соңғысы қабыну, жараның бітуі, иммунитет дамуы кездерінде фибробластардың және тегіс салалы ет жасушаларының өсіп-өнуіне қуатты сергіткіш әсер етеді;

● лизосомалық түйіршіктерінде гидролиздік ферменттер (β-лизиндер, лизоцим) жинақталған; Бұлардың көмегімен қан тамырларының жарақаттары кездерінде денеге сырттан енген ауру туындататын микробтардан қорғайды;

● пероксисомаларында – каталаза ферменті болады.

Бұл түйіршіктерінің өнімдері тромбоциттер әсерленгенде сыртқы ортаға бөлініп шығарылады. Олардың әсерленуі эндотелий жасушаларының астындағы коллагеннің және осы жасушалардың сыртқы беттерінде пайда болған тромбиннің қатысуымен болады. Коллаген мен тромбин тромбоциттердің қабығындағы фосфолипаза ферментін әсерлендіріп, арахидон қышқылын босатып шығарады. Осыдан тромбоксансинтетаза ферментінің қатысуымен тромбоксан А₂ (ТхА₂) және басқа гидроксимай қышқылдары түзіледі. ТхА₂ АДФ молекуласымен бірге тромбоциттердің бірімен-бірі өзара жабысуын (агрегациясын) күшейтеді. Сонымен қатар тромбоциттердің бүлінген эндотелий жасушаларының орнына барып жабысуында (адгезиясында) және агрегациясында Виллебранд факторының маңызы зор (- сурет).

- сурет. Тромбоциттердің адгезиясы мен агрегациясындағы Виллебранд факторының (ВБФ) маңызы.

Тромбоциттер гемостазға мына жолдармен қатысады:

● олар майда тамырлардың эндотелий жасушаларымен тығыз байланыста болып, оларды қоректендіреді. Бұны тромбоциттердің ангиотрофикалық» қызметі дейді. Егер тромбоциттер қанда азайып кетсе, онда эндотелий жасушаларының қоректенуі бұзылады да, олардың дистрофиясы дамиды. Осыдан бұл өзгерген жасушалар өздерінің денесі арқылы эритроциттерді тамыр сыртына шығарып жібереді, денеде тарғыл бөртпелер пайда болады;

● олардың түйіршіктерінен босаған адреналин, норадреналин, серотонин қан тамырларына белсенді әсер етіп, бүлінген тамырлардың қатты жиырылуына әкеледі;

● тромбоциттер тамыр қабырғаларындағы эндотелий жасушаларының бүлінген жерлеріне барып жабысады. Мұны тромбоциттердің адгезиясы дейді. Ары қарай олар өзара жабысып (агрегациясы), тамырдың бүлінген жерінде тромбоциттік тығын құрады. Бұл кезде тромбоциттер ісінеді, іштеріндегі түйіршіктерін шығарады. Тромбоциттердің агрегациясы АДФ, тромбин, коллаген, адреналин, тромбоксан А₂, ішек уыттары, вирустар, антиген-антидене кешендерінің әсерлерінен болады. Сонымен бірге тромбоциттердің адгезиясы мен агрегациясы болу үшін кальций, магний иондары, фосфолипидтік фактор 3, фибриноген, Виллебранд факторы қажет

● тромбоциттер қан ұюында және фибринолизде қатысады.

Қан ұюына қатысатын тромбоциттік факторларды Р (пи) - әрпімен (ағылш. platelet – табақша) және араб цифрларымен белгілейді. Олардың ең маңыздыларына мыналар жатады:

♣ Р₃-шала тромбопластин, фосфолипидтік фактор, тромбоцит мембранасының бөлшегі, плазмалық қан ұю факторларын әсерлендіруге қатысады;

♣ Р₄- антигепариндік фактор;

♣ Р₅- тромбоциттік фибриноген.

Солармен бірге тромбоциттер фибринолиздік фактор немесе фибриногеннің плазминге сезімталдығын көтеретін фактор; фибрин-мономерлерін фибрин-полимерлерге ауыстыратын фактор; қан ұйындысын жиырылтатын - тромбостенин бөліп шығарады.

Қан ұю жүйесі.

Қан ұюының плазмалық факторларының Халықаралық аталымдары Рим цифрларымен төмендегідей белгіленеді:

І-фактор - фибриноген,

II-фактор - протромбин,

III - фактор - тіндік тромбопластин, апопротеин Ш,

ІҮ-фактор – Ca²⁺-иондары,

Ү-фактор - Ас-глобулин, проакцелерин, құбылмалы фактор,

ҮII-фактор - проконвертин, тұрақты фактор,

ҮIII-фактор - антигемофилдік глобулин (АГГ),

IX-фактор - Кристмас факторы, антигемофилдік фактор В, тромбопластиннің плазмалық бөлшегі,

Х-фактор - плазмалық протромбиназа, Стюарт-Прауэр факторы,

ХІ-фактор - тромбопластиннің плазмалық құрушысы, Розенталь факторы,

ХII-фактор - Хагеман факторы,

ХIII-фактор - фибринді тұрақтандыратын фактор, фибриназа, плазмалық трансглутаминаза.

Сонымен қатар, қанның ұюында калликреин-кинин жүйесінің бөлшектері (плазмалық прекалликреин - Флетчер факторы), кесек молекулалық кининоген (Фитцжеральд немесе Фложак факторы), тромбоциттік фактор 3 қатысады.

Фибриноген ( І-фактор ) бауырда өндіріледі және қалыпты жағдайда қанда оның мөлшері 2-4 мг/мл болады. Фибриноген тромбоциттердің арнайы рецепторларымен байланысып олардың агрегациясына, гемопоезде, иммуногенезде, қабыну дамуына қатысады. Сонымен бірге ол эндотелий жасушаларының құрылымын, қимылдық әрекеттерін, адгезиясын қамтамасыз етеді. Фибриноген тромбинмен байланысып бүлінген аумаққа плазмин, протеаза т.с.с. протеолиздік ферменттердің өтуін күшейтеді, тамыр бүліністері кезінде фибриндік ұйынды қалыптасуын сергітеді. Фибрин қан қатпасы қалыптасуының негізін құрады. Фибрин құрылуы қан тамырларынан лейкоциттердің шығуын, фибробластардың және басқа жасушалардың өсіп-өнуін жеңілдетеді де бүлінген тін ақауын қалпына келтіреді. Фибриноген мен фибрин бүлінген тамырдың эндотелий астына жиналып эндотелиоциттердің өсіп-өнуіне негіз қалайды. Лимфалық жолдарда фибрин торшалары қалыптасуы лимфалық тамырлармен микробтардың, жасушалардың, тін бөлшектерінің т.б. денеге тарап кетуіне тосқауыл болады. Гепатоциттерде фибриноген өндірілуі қанда фибрин ыдырауының D және E құрамбөлшектері пайда болғанда күшейеді. Қанда фибриноген деңгейі артық болғанда моноциттер мен макрофагтардың белсенділігі күшейіп ол қанайналымнан аластанады, гемостаз қалпына келеді.

Фибриногеннің ыдырау өнімдері оның фибринге ауысуын және VIII және V қан ұю факторларының белсенділігін тежейді.

Фибриногеннің көбеюі қанның тұтқырлығын арттырып, гипоксия дамуына дейін әкелетін, қанайналымын бұзады. Гиперфибриногенемия кеінзде майда қан тамырларында қан ағуын бөгейтін эритроциттердің агрегациясы болады.

Фибриногеннің азаюы және оның толығынан болмауы бауыр некрозы, бауырда майлардың қатты сіңбеленуі кездерінде байқалады. Афибриногенемиясы бар науқастарға сырттан енгізілген фибриноген, өзінде өндірілген фибриноген сияқты, 8-10 тәулік бойы сақталады. Фибриногеннің, гликопротеидтік протромбин кешенінің айналымдағы қанда қалыпты мөлшерінен артық болуы тромбэмболия дамуына, ал олардың аз болуы – қанағыштық синдромына әкеледі.

Фибриногеннің қалыптыдан ауытқыған және функциялық қабілеті өзгерген түрлерінің қан сұйығында болуын дисфибриногенемия дейді. Бұндай науқастарда қалыптыдан ауытқыған фибрин құрылуы нәтижесінде қан кетулер дамиды.

Протромбин (II-фактор) бауырда өндіріледі және ол қан сұйығында 100 мкг/мл шамасында болады. Ол гликопротеинге жатады, трипсин тобындағы негізгі сериндік протеиназа ферменті. Әсерлену кезінде протромбиннен жеңіл және ауыр екі тізбектен тұратын әсерленген II-фактор босап шығады.

Тромбин – гемостаздың негізгі ферменті. Ол гемостазда көптеген қызметтер атқарады:

● фибриногенді фибрин мономерлерге дейін ыдыратады; XIII факторды әсерлендіреді;

● V, VII, VIII факторларды әсерлендіреді және қан ұюының қарқынды тетіктерін қалыптастырады;

● тромбоциттердің белсенділігін арттырып олардың агрегациясын күшейтеді, фосфолипидтік 3-факторы арқылы қан ұюын сергітеді;

● эндотелий жасушаларында простациклин түзілуін арттырады;

● қан ұюына қарсы жүйені рефлекстік жолмен іске қосады;

● қабынуға, жараның жазылуына қатысады. Өйткені фибрин ұйындысында жиналған микро- және макрофагтар әртүрлі цитокиндер мен өсу факторларын бөліп шығарады.

Солармен қатар тромбин организмде иммундық жауап қалыптасуына, атеросклероз, қатерлі өспелер дамуына қатысады.

Тромбиннің әсері:

√ антитромбин III-пен өзара әрекеттескенде,

√ эндотелий жасушаларының арнайы рецепторларымен қайтымды байланысқанында,

√ қан ұюына қарсы жүйе әсерленгенде,

√ антитромбиннің тромбинді тежейтін әсерін күшейтетін гепарин көптеп шығарылғанында – тежеледі.

Протромбиннің жеткіліксіздігі бауырда оның түзілуі бұзылыстарында кездеседі. Бұндай жағдайлар жіті гепатит, бауыр циррозы, жәншау, қызылша, протромбин түзілуін қадағалайтын геннің тұқым қуатын ақаулары кездерінде байқалады. Қан сұйығында протромбин азайғанда белсенді тромбин құрылуы кемиді. Содан фибриногеннің фибринге ауысуы баяулайды, қанағыштыққа бейімділік пайда болады.

Тіндік тромбопластин (III - фактор) липидтік және гликопротеидтік кешендерден тұратын күрделі кешен. Ол барлық тіндерде, солардың ішінде мыйда, өкпеде, қалқанша бездерде, бала жолдасында көбірек болады. Қан жасушалары ішінде ол моноциттерде көп болады. Моноциттерден босаған тромбопластин несеппен сыртқа шығарылады. Тіндік тромбопластиннің түзілуі мен босап шығуы микробтардың эндотоксиндерінің, интерлейкин-1-дің, адреналиннің, гистаминнің, тромбиннің т.б. биологиялық белсенді заттардың әсерлерінен көбейеді. Жасушалардан босап шыққан тіндік тромбопластин Са²⁺иондарының қатысуымен VII қан ұю факторын әсерлендіреді.

Са²⁺ иондары (IV фактор) қан ұюының ішкі және сыртқы тетіктерінде өтетін көптеген биохимиялық реакцияларға қажетті құрамбөлшек болады.

Проакцелерин (V-фактор) бауырда өндіріледі және қанда 7 мкг/мл мөлшерінде болады. Оның құрамына кобальт иондары енеді. Тромбиннің әсерінен әсерленген V-фактор протромбинді тромбинге ауыстыратын протромбиндік кешеннің (әсерленген V-фактор+фосфолипидтік тромбоциттік фактор 3+Са²⁺+Х фактор) ферменттік емес кофакторы болады. Ол тромбоциттің мембранасымен байланысып әсерленген Х факторға рецепторлық қызмет атқарады және тромбоциттердің сыртқы бетіне протромбинді байланыстырып, оның ферменттік кешенге қатысуына қатысады.

Проконвертин (VII ф.) бауырда зимоген түрінде өндіріледі және қанда 1 мкг/мл шамасында болады. Ол қан ұюы тетіктерінің негізгі факторына жатады. Проконвертин конвертинге ауысып IX, X, XII факторларды және тромбинді әсерлендіреді. Конвертин антитромбиннің, гепариннің әсерін тежейді, протромбиннің тромбинге ауысуын тездетеді.

VII фактордың тапшылығы бауыр ұлпасының ауыр бүліністерінде және проконвертин түзілуін қадағалайтын геннің ауытқуларында оның түзілуі бұзылуынан байқалады. Бұндай жағдайда антикоагуланттық әсер тежелмей, протромбин тромбинге ауысуы бұзылыстарынан қанағыштыққа бейімділік дамиды.

Қан сұйығында липопротеиндердің мөлшері артуы, тым майлы тамақ көп қабылдау проконвертіннің қанда көбеюіне және тромбоздар дамуына әкеледі.

Антигемофилдік глобулин А (VIII фактор) эндотелий жасушаларында өндіріледі және қанда 0,1 мкг/мл мөлшерінде болады. Әсерленген VIII фактор әсерленген IX фактормен, фосфолипидпен және Са²⁺ иондарымен бірігіп Х фактордың белсенділігін көтереді. Қан ұюы кезінде қан сұйығының әсерленген VIII факторы толығынан пайдаланылады.

Антигемофилдік глобулин В (IX фактор) бауырда өндіріледі, қанда онық қалыпты мөлшері 3 мкг/мл болады. Ол гепариннің әсерін әлсіретеді, тромбопластинді әсерлендіреді.

Плазмалық протромбиназа (Х фактор) бауырда түзіледі және қанда 10 мкг/мл шамасында болады. Оның әсерленуі сыртқы (тіндік тромбопластин+VII фактор+Са²⁺) және ішкі (XII, IX, XI, VIII факторлар мен Са²⁺) тетіктерінің қатысуымен дамиды (-сызбанұсқадан қараңыз). Әсерленген Х фактор протромбинді тромбинге айналдырады.

Тромбопластиннің плазмалық құрушысы (ХІ-фактор) бауырда түзілетін гликопротеин, қандағы мөлшері 4 мкг/мл. Оның белсенділігі әсерленген XII фактордың әсерінен артады.

Хагеман факторы (XII фактор) бауырда түзілетін гликопротеин, қанда 10-40 мкг/мл болады. Оның әсерлену тетіктері өте күрделі және әрқилы ықпалдардан болады. Ол бүлінген қан тамырлары қабырғаларымен жанасудан, эритроциттердің гемолизінен, микробтардың эндотоксиндерінің, иммундық кешендердің әсерлерінен, көктамырларда қан іркілуінен т.б. көптеген ықпалдардан әсерленеді. Әсерленген XII фактор прекалликреинді калликреинге айналдырады. Ол өз алдына XII фактордың басқа молекулаларын қосымша әсерлендіреді. Осыдан басында қан ұюы қарқынды түрде артады, сонымен бірге бұл кезде фибринолиз және комплемент жүйелері, кининдер құрылуы күшейеді.

Фибриназа (XIII фактор) – глобулиндік трансаминаза, қандағы мөлшері 10-20 мкг/мл. Бұл факторды белсенділігі көтерілген тромбоциттер, тромбин және Са²⁺ қатысуымен бүлінген қан тамырлары қабырғасымен жанасу әсерлендіреді. Әсерленген XIII фактор фибрин талшықтары полимерленуіне және фибриндік ұйындыны тұрақтандыруға қатысады.

Қан ұю жолдары.

Қазіргі көзқарастар бойынша қанның ұюы 3 сатыда өтеді:

● 1-сатысында - протромбиназаның (X- фактордың) әсерленуі болады. Ол екі жолмен әсерленуі ықтимал:

♣ біріншісі «сыртқы» жол делінеді және ол қанға тіндік тромбопластиннің түсуіне байланысты дамиды,

♣ екіншісі «ішкі» жол делінеді және ол тіндік тромбопластиннің қатысуын қажет етпейді.

X –фактордың әсерленуінің «сыртқы» жолында тіндік тромбопластин (III ф.) бүлінген тіндерден немесе ыдыраған қан жасушаларынан шығып, проконвертинмен (VII ф.) өзара әсерге кіреді де, Са²⁺- иондарының қатысуымен, плазмалық протромбиназаны (X ф.) әсерлейді.

Плазмалық протромбиназаның (Х-фактордың) «ішкі» жолмен әсерленуі ХII фактордың әсерленуімен байланысты дамиды. Хагеман факторы бүлінген қабатпен түйісуден әсерленеді. Ол XI факторды әсерлейді. Әсерленген XI ф. IX фактордың белсенділігін арттырады. Әсерленген IX ф. фосфолипидтік фактор 3, және ҮIII ф. қатысуымен плазмалық протромбиназаны (X ф.) әсерлейді (-сызбанұсқа).

Қан ұюдың алғашқы сатысында калликреин-кинин жүйесінің бөлшектері қатысады. Әсерленген Хагеман факторы (ХII ф.) прекалликреинді (Флетчер факторын) белсенді калликреинге айналдырады. Ол кесек молекулалық кининогендерді (α₂ - глобулин) кининге ауыстырады.

Қан ұюдың 2-сатысында көрсетілген екі жолдың қайсысымен болса да, әсерленген Х ф, протромбинді тромбинге айналдырады. Бұл реакция Са²⁺ иондарының және Үф. мен фосфолипидтік фактор 3 қатысуымен жүреді.

Қан ұюдың 3-сатысында тромбиннің протеолиздік әсерінен фибриноген (I ф) фибринге айналады. Тромбин фибриногеннен А және В екі пептидті ажыратып алады. Осының нәтижесінде қалған фибрин-мономерлер бірігіп, зәрнәсілде (мочевинада) еритін фибрин-полимерлерге ауысады. Фибрин молекуласының тұрақтануы тромбинмен әсерленген фибринді тұрақтандыратын фактордың (ХIII ф.) әсерінен болады. Осының нәтижесінде фибрин молекулаларының арасында көлденең глутаминлизинді байланыстар құрылады да, жақсы еритін S-фибрин ерімейтін J-фибрин-ге айналады.

Қан ұюына қарсы (антикоагулянттық) жүйе

Антитромбин III бауырда К-витаминінің қатысуымен өндірілетін қуатты антикоагулянт. Ол әсерленген XII, XI, IX, X факторларды және тромбинді әсерсіздендіреді. Оның әсері гепариннің ықпалынан күшейеді.

Гепарин – глюкозаминдерден, глюкурон, идурон және күкірт қышқылдарынан тұратын протеогликан. Қалыпты жағдайда қанда оның мөлшері 1,5-1,8 мг/л. Гепариннің басым бөлігі мес жасушалары мен базофилдік лейкоциттерде болады. Олардан босаған гепарин жергілікті антикоагулянттық әсер етеді. Ол антитромбин III-тің тромбинмен әрекеттесуін күшейтеді. Гепарин кешен құру арқылы X және IX факторлардың белсенділігін бөгейді.

Гепарин қанайналымға түсіп қан ұюы тежелуін қамтамасыз етеді. Ол қанда қан ұю факторларымен тұрақты кешен құрып фибринолизді күшейтеді. Гепариен-тромбопластин кешені атеросклероздық ықпалдардың әсерінен тежелген қан ұюына қарсы факторларды әсерлендіреді. Гепарин-фибриноген, гепарин-фибрин-мономер, гепарин-тромбин, гепарин-XII фактор, гепарин-плазминоген және гепарин-плазмин кешендері фибрин-мономерлерді ыдыратады және олардың полимерленуін әлсіретеді, VIII факторды тежейді. Гепарин плазмадағы калликреиннің және өткіштік факторының белсенділігін тежейді, Х фактордың бәсеңсіткішінің әсерін қатты күшейтеді.

Бұлардан басқа гепарин көптеген қызметтер атқарады. Ол қабынуға қарсы әсер етеді, нейтрофилдердің хемотаксисін бөгейді, миелопероксидаза, лизосомалық протеаза ферменттерінің белсенділігін төмендетеді, белсенді радикалдардың құрылуын тежейді. Сонымен бірге гепарин Т-лимфоциттерінің қызметін, комплемент жүйесінің белсенділігін, қан тамырлары қабырғасында тегіс салалы ет талшықтарының өсіп-өнуін тежейді. Ол қанның тұтқылығын азайтады, жаңа тамыр пайда болуын сергітеді. Қанда гепариннің аз мөлшерде болуы гистаминнің әсерінен дамитын тамыр қабырғаларының өткізгіштігі көтерілуінен сақтандырады. Гепарин гистаминмен, серотонинмен, нейтрофилдердің катиондық нәруыздарымен кешенді қоспалар құрады. Қан жасушаларының сыртқы беттерінде ол теріс электр дәрменін көбейтіп, олардың агрегациясын азайтады. Лимфалық тіндерде ол жасушалардың пролиферациясын сергітеді.

Гепарин қанға ұдайы шығарылып тұратын антикоагулянтқа жатады. Қанда тромбопластин немесе тромбин пайда болғанда ол уақытша әсер ететін антикоагулянттардың өндірілуін және босап шығуын арттырады. Бұларға С протеині, S протеині, тромбомодулин, гепариндік кофактор II және фибриолиз өнімдері жатады.

C протеині бауырда К-витаминінің қатысуымен өндірілетін гликопротеид. Ол қанда белсенді емес түрінде 3-5 мг/л шамасында айналып жүреді. С протеинінің белсенділігі тромбиннің, тромбопластиннің және Са²⁺ әсерінен көтеріледі. С протеині әсерлену кезінде S протеині пайдаланылады. Тромбин тромбомодулинмен байланысқанда С протеинінің әсерленуі күшейеді.

S протеині бауырда К-витаминінің қатысуымен өндірілетін гликопротеид және ол қанда 35 мг/л мөлшерінде болады. Оның жартысы бос күйінде және екінші жартысы қан нәруызымен, негізінен комплемент құрамбөлшегімен, байланысқан түрде қанмен айналып жүреді. Бос S протеині эндотелий жасушаларымен және тромбоциттермен өзара әрекеттесуі кезінде әсерленген с протеинінің антикоагулянттық әсерін күшейтеді.

Тромбомодулин мый тамырларынан басқа барлық қан тамырланың эндотелий жасушаларында болатын және тромбинді байланыстыратын рецепторлық нәруыз. Тромбомодулин-С протеині- S протеині жүйесі қылтамырлар деңгейінде қанның тұтқырлығын азайтып тромбоз дамуынан сақтандырады. С протеині тромбинмен жанасудан қатты әсерленеді және әсерленген V, VIII факторларды ыдырататын протеазалық қабілет қабылдайды. Осыдан тромб дамуы болмайды. Сонымен бірге әсерленген с протеині-S протеині кешені фибринолизді де күшейтеді.

Гепариндік кофактор II гепариннің қатысуымен тромбиннің күшті бәсеңсіткіші. Ол тері мен шырышты қабықтардың дерматансульфаттарының әсерінен белсенділігін көтереді. Қанда оның деңгейі 50%-ға дейі азайғанда тромбэмболия дамиды.

Әсерленген қан ұю факторлары. Қан ұюында және фибринолиз кезінде көптеген прокоагулянттар артынан антикоагулянттық қасиет қабылдайды. Мәселен, фибрин түйіндерінің сыртқы бетімен тромбинді жұтып алудың нәтижесінде ары қарай фибриннің қалыптасуы тежеледі. Сондықтанда фибринді антитромбин 1 деп атайды. Тромбин протромбиннен X, V факторлардың тежегіштерін бөліп алады да, ұюға қатысқаннан кейін протромбиннің тромбинге ауысуын тежей бастайды. Фибриноген мен фибриннің ферменттік ыдырау өнімдерінің антикоагулянттық қасиеттері бар. Олар тромбиндік уақытты ұзартады, фибрин-мономерлермен немесе фибриногенмен қосылып, фибриннің пайда болуына бөгет жасайды.

Фибринолиз өнімдері қан ұюына қарсы әсер етеді. Фибриннің X және Y құрамбөлшектері тромбинді тежейді, тромбоциттердің адгезиясы мен агрегациясын әлсіретеді.

D құрамбөлшегі фибрин мономерлерінің полимерленуін бәсеңсітеді, брадикининнің, калликреинннің, ангиотензиннің, гистаминнің әсерлерін күшейтеді.

Е құрамбөлшегі фибриноген молекуласының бетінде тромбинмен байланысатын рецепторлармен байланысады.

Гепаринсульфатты протеогликандар эндотелий жасушаларының және эндотелий асты құрылымдарда орналасады. Эндотелий жасушаларының бетінде ол антитромбин III-тің кофакторы болады.

Тіндік фактордың бәсеңсіткіші бауырда және эндотелий жасушаларында өндіріледі, қанда аз мөлшерде болады. Ол протеаза ферменттерін тежейді.

Дерттік антикоагулянттар. Әртүрлі дерттер (гепатит, аутоиммундық аурулар, дәрілік аллергия т.б.) кездерінде антикоагулянттар түзілуі мүмкін. Иммундық аурулар кездерінде жекелеген қан ұю факторларына қарсы антиденелер түзілуі болады. Бауыр ұлпасы бүліністерінде прокоагулянттық, антикоагулянттық және фибринолиздік жүйелердің үйлескен функцияларының бұзылыстары пайда болуы ықтимал.

Фибринолиз жүйесі

Фибринолиз— қанның плазминоген-плазмин протеолиздік ферментті жүйесімен жүреді. Плазминоген бауырда, сүйек кемігінің эозинофилдерінде, бүйректе өндірілетін гликопротеид. Қанда оның мөлшері 1-2 мкмоль/л болады. Плазминоген тек фибрин болғанда ғана әсерленеді. Қан плазмасында және әртүрлі тіндерде (жатыр, қалқанша без, өкпе, ұйқыбез, қуық асты безі) плазминогенді плазминге ауыстыратын әсерлендіргіш заттар (активаторлар) болады. Олар тамырлардың, әсіресе көктамырлардың, венулалардың, өкпе артерияларының эндотелий жасушаларында өндіріледі. Оларды плазминогеннің тіндік әсерлендіргіштері дейді және олардың бір өкілі болып урокиназа есептеледі.

Кейбір бактериялар туындыларының (мәселен, стрептокиназа) плазминогенді плазминге ауыстыру қабілеті бар. Стрептокиназа тікелей әсер етпейді. Алдымен ол плазминогенмен қосылып, стрептокиназа-плазминоген кешенін құрады, содан кейін осы кешен плазминогенді әсерлейді. Сонымен, плазминоген әрі әсерлеуші, әрі әсерленуші зат болады. Қандағы плазминогенді әсерлендіретін заттардын мөлшері қол жұмысынан немесе басқа ауыртпалықтардан кейін, организмге никотин қышқылын немесе пирогендік заттар енгізгеннен кейін көтеріледі.

Қанның тамыр ішіндегі ұюы фибринолиздік жүйенің негізгі табиғи әсерлендіргіші болады. Плазминогеннің әсерленуінде белсенді Хагеман факторы (калликреин-кининдік және комплемент жүйелерінің қатысуымен), тромбин және фибрин қатысады.

Фибринолиз лейкоциттердің лизосомалық қышқыл протеазаларының әсерлерінен де болады. Фибринолиздің әсерлендіргіштерінің әсерінен плазминогеннің молекуласы ферменттік ыдырауға түсіп, плазминге айналады. Плазминнің фибрин - фибриногенге қарсы протеолиздік қасиеті бар. Фибриннің ыдырауы бірнеше сатыда өтеді.

Сонымен бірге қан сұйығында қандағы плазминогеннің әсерлендіргіштерін бәсеңсітетін де заттар болады. Оларды плазминогеннің әсерлендіргіштерінің бәсеңсіткіштері дейді. Мәселен, α -глобулиндерге жататын антиплазмин фибринолизді реттейді және оның үдемелі қарқынын тежейді.

Фибринолизді емдік мақсатта арттыру бактериялардан алынатын ферменттердің (стрептокиназа т. б.) немесе урокиназаның көмегімен жүргізіледі. Керісінше фибринолизді тежеу үшін жасампаздық жолмен алынған аминқышқылдары, сонымен қатар жануарлардан және өсімдіктерден алынатын антипротеазалар (трасилол, контрикал т.с.с.) қолданылады.

- сызбанұсқа

Гемостаздың бұзылу түрлері

Гемостаз жүйесіндегі бұзылыстар оның барлық (қан тамырлық, тромбоциттік және қан ұюлық) сатыларында байқалады. Олар қанауға бейімділікпен, тромбоздық синдромдармен және тамыр ішіндегі шашыранды қан ұю синдромымен (ТШҚҰ-синдромымен) көрінуі мүмкін (- сызбанұсқа).

- сызбанұсқа

Қанағыштыққа бейімділік

Қанағыштыққа бейімділікті геморрагиялық диатездер дейді. Олар:

● қан тамырларының қабырғаларының бүліністерінен;

● тромбоциттердің өзгерістерінен;

● плазмалық қан ұю факторларының бұзылыстарынан;

● тромбоциттердің өзгерістері мен қан ұюдың біріккен бұзылыстарынан - дамуы ықтимал.

Тамыр қабырғаларының бүліністерінен дамитын геморрагиялық диатездер

Тамырдың бүліністерін вазопатиялар деп атайды. Олар тұқым қуатын және жүре пайда болған (жұқпалардың, уыттардың әсерлерінен, иммундық және зат алмасу бұзылыстарынан) – деп ажыратылады. Вазопатиялар негізінен, шағын мөлшердегі қан кетулерге әкеледі.

Тұқым қуатын телеангиэктазиялар (Рандю-Ослер-Вебер ауруы). Бұл ауру ұрпақтан ұрпаққа аутосомды-үстем түрде тарайды және гендік ақаудың нәтижесінде қан тамырлары қабырғаларының кейбір жерлерінде еттік қабат және серпімді қабық болмай, тек тамырдың ішкі қабығынан тұрады. Осындай жерлері кеңейіп, керіліп кетеді. Бұндай өзгерген қан тамырларының қабырғаларына тромбоциттер жабыса алмайды. Содан осындай жұқарған жерлерінің жыртылып кетуінен тері мен шырышты қабықтарға қан құйылулар байқалады (-сурет).

Жүре пайда болған вазопатиялар. Жүре пайда болған тамыр бүліністеріне, қанағыш васкулиттер, жұқпалы аурулар кездеріндегі бөртпелер, С-витамині жеткіліксіздігінде дамитын құрқүлақ дерті т.с.с. жатады.

- сурет. Тұқым қуатын телеангэктазия.

Геморрагиялық васкулит (Шенлейн-Генох ауруы). Бұл ауру иммундық кешендік дерттерге жатады. Бұл дерт кезінде майда тамырлардың бүлінуі антиген-антидене (АГ-АД) иммундық кешені мен комплементтің әсерлерінен дамиды. Ол жұқпалы, вирустық аурулардан, екпелерден, дәрілер қабылдағаннан кейін дамиды. Сонымен қатар дененің мұздауы, күнге күю, жарақат, жәндіктерді жоятын химиялық заттар, құрттар геморрагиялық васкулиттің дамуына әкелуі мүмкін (-сурет).

- сурет. Шенлейн-Генох ауруы.

Геморрагиялық бөртпелер көптеген жүқпалы аурулар кездерінде (бактериялық эндокардит, бөртпе сүзек, қызамық, қызылша, шешек, індетті гепатит т.с.с.) байқалады және олар антиген-антидене кешендерінің әсерлерінен, қан ұю факторларының артық пайдаланылуларынан және қан қатпаларының тамырлардың эндотелий жасушаларын тікелей бүліндірулерінен дамиды.

Құрқұлақ (скорбут) кезінде қызыл иектен т. б. ағзалардан қан кетулері С-витамині жетіспеуінен болады. Бұл витамин қылтамырлардың қабырғаларының тірегін құратын гликозамин-гликандардың түзілуі үшін қажет. Сол себептен С- витаминінің аздығынан гликозамингликандардың түзілуі болмайды да, қылтамырлардың өткізгіштігі қатты көтеріліп кетеді.

Тромбоциттердің өзгерістерінен дамитын қанағыштыққа бейімділіктер

Тромбоциттердің өзгерістері олардың жалпы санының азаюымен немесе атқаратын қызметтерінің бұзылыстарынан сапасының өзгерістерімен сипатталады. Шеткері қанда тромбоциттердің азаюын тромбоцитопения, олардың атқаратын міндеттемелерінің бұзылыстарын тромбоцитопатия деп атайды. Олар өз алдына туа біткен және жүре пайда болған болып ажыратылады.

Тромбоцитопениялар. Шеткері қанда тромбоциттердің азаюынан дамитын қанағыштыққа бейімділікті т ромбоцитопениялық пурпура (лат. purpura - қызыл күрең түс) дейді. Ол мына жағдайларда байқалады:

● сүйек кемігінде тромбоциттердің аз өндірілуінен;

● тромбоциттердің шеткері қанда тым артық ыдырап кетуінен;

● тромбоциттердің ұлғайған көкбауырда немесе тамыр өспелерінің ішінде шоғырланып жиналып қалуынан;

● қан ұюы артуы кездерінде тромбоциттердің тым артық пайдаланылып кетуінен. Соңғы жағдайда оны тұтынулық тромбоцитопения дейді.

Тромбоциттердің аз өндірілуі туа біткен және жүре пайда болған себептерден байқалады.

Туа біткен тромбоцитопоездің аздығы сүйек кемігінде мегакариоциттік тіннің гипоплазиясы кезінде және Фанкони анемиясы кезінде байқалады.

Жүре пайда болған тромбоциттердің аз өндірілуі:

√ иондағыш сәулелердің, химиялық заттардың, дәрілердің (цитостатиктер, тиазидтер), вирустардың (С-гепатитінің вирусы, адамның иммундық тапшылықтық вирусы) әсерлерінен;

√ В₁₂ – витамин, фолий қышқылы тапшылықты анемия кезінде;

√ жіті лейкоздар, сүйек кемігінде қатерлі өспелердің метастазалары болғанда;

√ сепсис, вирусемия кездерінде т.б. себептерден сүйек кемігінің қызметі тежелуінен болады.

Тромбоциттердің артық ыдырап кетуі иммундық серпілістерден дамиды. Ересек адамдардың идиопатиялық тромбоцитопениялық пурпурасы аутоиммундық тромбоцитопенияға жатады. Ол басқа жүйелік аутоиммундық аурулармен (жүйелі қызыл жегі), аутоиммундық гемолиздік анемиямен қабаттасып өтеді. Аутоиммундық тромбоцитопенияның гемолиздік анемиямен қабаттасып өтуін Эванс синдромы деп атайды. Аутоиммундық тромбо-цитопения кезінде тромбоциттердің мембранасының бөлшектеріне қарсы IgG – түрлес аутоантиденелер өндіріледі. Бұлар тромбоциттердің мембранасына байланысуынан, олардың F_c-бөлшегіне көкбауырдың макрофагтары жабысып, тромбоциттерді ыдыратады.

Дата добавления: 2015-09-27 | Просмотры: 2062 | Нарушение авторских прав