АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

В-лимфоциттер

Дененің спецификалық қорғаныс факторлары – иммундық жүйенің гуморалдық, жасушалық факторлар комплексі медиаторларымен денедегі бөгде заттарды жойып, шығаруын есте сақтау қабілетін түзуге бағытталған. Бұл қызметтері лимфоидтық мүшелердің жұмысымен, лимфа ұлпаларының жасушаларымен іске асырылады. Иммундық жүйенің спецификалық факторларының негізгі сипаттамасы – бөгде генетикалық құрылымдарды өзінікінен ажырату қабілеті.

Спецификалық иммундық жауаптың толық түзілуі үшін 3 түрлі иммундық ќабілетті жасушалар өзара әсерлесуі тиіс: 1) В-лимфоциттер; 2) Т-лимфоциттер; 3) антигенді таныстырушы жасушалар, яғни антигенді Т және В-лимфоциттерге таныстыратын жасушалар. Оларға макрофагтар, нейтрофилдер, дендритті жасушалар жатады. Презентация (таныстыру) процесінде жоғары белсенді және спецификалы болып макрофагтар есептеледі.

Т және В-лимфоциттердің ізашарлары сүйек кемігінде дің жасушалардан пайда болып, лимфоидты дің жасуша кезеңінен В-алды және Т-алды жасушаларға дейін жетіледі. Бұл процесс өсінді факторлардың цитокиндердің (ИЛ-1,4,6) әсерімен жүреді. Иммундық жүйенің орталық мүшелерінде (В-жасушалар үшін – сүйек кемігінде, Т-жасушалар үшін - тимуста) лимфоциттер жетілген лимфоциттерге дейін бµлінеді. Иммундыќ жүйеніњ шеткі мүшелеріне қарай (көк бауыр, лимфа түйіндері) жылжып лимфоциттер Т және В-тәуелді аймақтарға орналасады. Лимфоциттердің тұрақты рециркуляциясы (қан және лимфа арқылы) гомеостаздың тұрақтылығын бақылау үшін жағдай туғызады. Ары қарай эффекторлық қызметтерді атқару үшін Т және В-лимфоциттер белсенуі керек, яғни «тыныш» жағдайдан белсенді жағдайға өтуі тиіс. Жасушалардың белсенуі пролиферациямен (лат – proles – ұрпақ, ferre – алып жүру), яғни көбеюмен бірге жүреді. Белсену және пролиферация процесі жасуша аралық әсерлесу молекулаларының дифференциалдық антигендердің, медиаторлардың және жасушалардың басқа өсу факторларының синтезін бақылайтын гендердің белсенумен қатар жүреді. Өсу факторы болмаған жағдайда белсенген жасуша физиологиялық бағдарланған түрде жойылады (апоптоз).

В-лимфоциттер жүйесі

В – В-жасушалар түзілетін мүшелер атауының бірінші әрібі: құстарда Bursa (лат) және сүтқоректілерде bone marrow (ағыл. сүйек кемігі). Бұл әртүрлі класты қорғаныс антиденелерінің өндірілуі арқылы иммундық жауаптың гуморалдық тізбегінің түзілуіне қатысатын жасушалар. В-лимфоциттер (жетілген, иммундық емес) бірнеше ай өмір сүреді. В-лимфоциттердің айналымы әлсіз, баяу типті жоғары сезімталдық реакциясына қатыспайды.

В-лимфоциттердің құрамы (жалпы мүше лимфоциттерінен): сүйек кемігінде – 10-15%; көк бауырда - 65%-ке дейін; лимфа түйіндерінде – 15-25%; шеткі қанда – 15-20%; көкірек тармағы лимфасында - 10%; тимуста - 3%-тен төмен.

В-лимфоциттердің популяциясында олардың бµліну орындарына қарай негізгі 2 субпопуляция болады: 20%-ке дейін шеткі лимфоциттерді құрайтын В-1-лимфоциттер және В-2-лимфоциттер. Сүйек кемігі В-жасушалар ізашарларының бір бөлігі айналу (циркуляция) нәтижесінде іш, плевра қуыстарына, бадамшаға түседі, бұл жерде олар бµлініп, дің жасушалары мен сүйек кемігінен бөлектенеді. В-лимфоциттердің бұл тобы В-1-лимфоциттер деп аталады және іш пен плевра қуыстары арқылы (кедергіалды қуыстар) енетін микроорганизмдерге қарсы тез әсер ететін жасушалардың ролін атқарады. В-1-лимфоциттер өзінің мембранасында СД5⁺ дифференциалдық антигенді алып жүреді және негізінен IgМ-антиденелерін синтездейді. В-1-лимфоциттердің ерекшелігі олардың табиғи көп спецификалық IgМ-антиденелерін өндіруде, сондықтан олар аутоиммундық және лимфопролиферативті процестердің дамуында маңызды орынға ие.

В-2-лимфоциттер («қарапайым») сүйек кемігінде дің жасушалардан В-лимфоциттердің ізашарларына дейін өсу факторының, интерлейкин-дердің (ИЛ-1, 4,6) және микроқоршаудың әсерімен бµлінеді. Ерте, иммундық емес В-жасушалар қан ағысымен көк бауырға, лимфа түйіндеріне және басқа да екіншілік лимфоидтық мүшелерге қарай жылжиды да, ол жерлерде антигентәуелді сатыда дамиды. Бұл кезеңде генетикалық бөгде құрылымдардан сигнал алғанда белсену, пролиферациялану, бµліну сатыларына сәйкес беткей рецепторлардың (маркерлердің) жиынтығы өзгереді. Жетілген лимфоциттің негізгі қызметі көп және әртүрлі спецификалық иммуноглобулиндерді, яғни антиденелерді өндіру (плазматикалық жасуша кезеңі). Плазматикалық жасушалар үшін сүйек кемігі шеткі лимфоидтық мүше болып есептеледі, себебі сүйек кемігіне қайтып келген плазмоцит антиденелердің өндіру көзіне айналады.

В1 және В2 лимфоциттер субпопуляциясының сипаттамасы

Барлық лимфоциттер морфологиялық құрылысы бойынша ұқсас, бірақ қызметтері әртүрлі болады. Лимфоциттерді және басқа иммундық ќабілетті жасушаларды типтеу арнайы мембраналық антигенді анықтайтын моноклоналдық антиденелер (МкАд) тобының көмегімен іске асырылады. СД-лер спецификалық моноклоналдық антиденелердің нөмірлеріне сәйкес белгіленеді. Бұл моноклоналдық антиденелердің көмегімен антиген құрылысы ұқсастырылады. Барлық антигендердің құрылысы МкАд көмегімен ұқсастырылмайды, сондықтан олардың барлығында СД белгісі болмайды (кластрленбеген). В-лимфоциттердің мембранасының бетінде әртүрлі рецепторлар (лат. recipe - алу) – сигнал қабылдайтын және иммунологиялық маңызды субстанциялар танитын молекулярлық құрылымдар бар. Антигенді танушы құрылымдардың рецепторларға және спецификалық антигендерге бөлінуі шартты (көбінесе рецепторлар – кластрленбеген құрылымдар). Рецепторлар функционалдық ерекшеліктерді анықтайды және «маркерлердің» (фр. marqueur - белгілеу) жалпы тобына жатуы мүмкін. В-лимфоциттердің негізгі антигенді танушы рецепторларының (ВКР немесе ВСR – В cell receptor) бірегей ерекшелігі оның иммуноглобулиндік құрылысы болып табылады. В-лимфоциттер антигенді мембранаға орналасқан иммуноглобулин молекулаларының көмегімен таниды. Антигенді тану нәтижесінде В-лимфоцит плазмоцитке айналып, иммуноглобулиндерді өндіреді. Иммуноглобулиннің Fc бөлігі, комплементтің С3 компоненті үшін арналған рецепторлар лимфоциттердің барлық популяциясына ортақ болып есептеледі; бөлек В-лимфоциттер тізбегіне мембраналық және секреторлық иммуноглобулиндер (IgМ, IgG, IgА, IgЕ, IgD) тән. Барлық рецепторлар жасуша бетінде тегіс орналасқан, жасуша мембранасының бетінде жылжи алады. Лимфоцит белсенгенде рецепторлар жасушалардың бір полюсында «қалпақ» тәрізді (ағыл. cap formation) шоғырланады.

Антингенмен жанасқаннан кейін жетілмеген В-лимфоциттер сигналдарды мембрана бетінен жасуша ядросына беретін белсендіруші рецепторлар деп аталатын жиынтыққа ие болады. Белсендірілген лимфоциттер премиаланған (лат. premia - бірінші) деп аталады. Белсендірілген В-лимфоциттердің негізгі белгілері:

• жасушалық рецепторлардың қуыстық пішінінің өзгеруі (конформация);
• мембранамен біріккен жасуша ішілік ферменттердің белсенуі;
• жасушада кальций құрамының көбеюі;
• ақуыздар, сондай-ақ цитокиндер өндірілуінің жоғарылауы;
• медиаторлардың көп бөлінуі;
• ДНК синтезінің жоғарылауы.

В-лимфоциттер жасушалардың бетінің, олардың түктерінің, мембранамен біріккен молекулалар құрамының көбеюімен бірге белсенеді. В-лимфоциттердің бµлінуініњ соңғы түрі плазматикалық жасушалар болып табылады, олар басқа жасушалардан бірнеше негізгі белгілермен ерекшеленеді:

• жақсы дамыған цитоплазмалық ретикулумы, Гольджи аппараты бар үлкен жасушалар;
• жасуша цитоплазмасында көп иммуноглобулиндер өндіріледі (90%-ға дейін);
• М иммуноглобулинімен қатар басқа да иммуноглобулиндерді өндіру қабілеті жоғары.

Плазматикалық жасушалар 3 аптаға дейін өмір сүреді, бұл уақыт ішінде мыңдаған антиденелер молекулаларын өндіреді.

В-лимфоциттердің бір бөлігі антиген спецификалықдың ұрпағын (клонын) түзеді, олар антигенмен қайта кездескенде белсенеді және тез арада G иммуноглобулині тобының спецификалық антиденелерін өндіреді. Толық иммунологиялық реакциялар В-лимфоциттердің антигенді танушы рецепторының, рецепторлық аппараттың сапалық және сандық жиынтығы; антигенді Т-лимфоциттерге таныстырушы құрылымдар, басқа иммундық ќабілетті жасушалармен әсерлесу қабілеті болған кезде түзілуі мүмкін. Антиген және басқа иммундық ќабілетті жасушалардан (әсіресе Т-жасушалардан) қосымша ақпарат болмаған жағдайда В-жасушалар жойылады (апоптоз).

Иммунологиялық реакциялардың (иммундық жауаптың) толық мәні – жасушалардың белсенуі мен апоптоз процесінің тепе-теңдігінде.

Апоптоз (грек. апо – жоқ, птоз – бұзылу, яғни бұзылусыз жойылу) – ДНК ядросының деградациялық және ядроның дегенерациясымен жүретін жасушаның бағдарланған физиологиялық жойылуы. Соңынан деградацияланған жасуша фагоцитоздалады. Апоптоз процесі бірқатар мембраналық және жасуша ішілік өзгерістермен ерекшеленеді. Жасушаның мембранасында апоптоз индукторынан сигнал өткізетін апоптоздың арнайы рецепторлары болады.

Сонымен, В-лимфоциттер унипотентті дің В-жасушалардан түзіледі:

• сүйек кемігінің ізашарларынан;
• В-лимфоциттердің екі субпопуляциясы анықталады: В1 және В2;
• моноклоналды антиденелердің көмегімен В-лимфоциттердің идентификациялануы (иммундық фенотиптенуі) нәтижесінде олардың мембранасында болатын (СД⁺) немесе болмайтын (СД^-) СД жиынтығымен сипатталады. Жетілген В-лимфоциттердің негізгі маркерлері: беткей иммунглобулиндердің рецепторлары; комплементтің С3в компонентіне рецепторалар; СД21 (комплементтің С3d компонентіне және Эпштейн-Барр вирусына рецепторлар); СД19, СД20, СД22;
• жетілген белсенді В-жасушалардың негізгі маркерлері: СД19, СД20, СД23, СД25, СД71.

ИММУНДЫҚ ЖАУАП

Иммундық жауаптың механизмдері. Иммунологиялық есте сақтау.

Антигенге ќарсы спецификалыќ иммунологиялыќ реакциялар иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ ќатысуымен т‰зілетіні аныќ. Олардыњ µзара ќатынасы мыналар арќылы іске асады:

• антигенді танушы рецепторы;
• тікелей жанаусу арқылы;
• «Аг+Ад» комплексі;
• медиаторлар торы.

Иммундыќ реакциялардыњ єсері иммундыќ жауапта ќатысатын рецепторлыќ аппараттардыњ толыќтылыѓына, медиаторлар торына байланысты болады. Жасушадан жасушаѓа аќпарат беру биологиялыќ белсенді заттар (медиаторлар) арќылы ж‰реді.

1.Медиаторлар – басќа жасушалардыњ ќызметін реттейтін, организмніњ реакцияларына ќатысатын жасушалардыњ, ќан аќуыздарыныњ, иммундыќ ќабілетті жасушалар секреттерініњ к‰рделі динамикалыќ комплексі. Оларѓа барлыќ белсенді гуморалдыќ, жасушалыќ жєне жасушалыќ емес факторлар (жедел фаза аќуыздары жєне т.б.) жатады.

2.Цитокиндер - µзара єсерлесу процесінде иммундыќ ќабілетті жасушалармен µндірілетін барлыќ медиаторлар.

3.Интерлейкиндер (интер – аралыќ, лейкос - аќ) – иммундыќ компетентті жасушалармен µндірілетін жєне олардыњ µзара єсерлесуін реттейтін медиаторлар. Интерлейкиндердіњ саны олардыњ µткен ѓасырдыњ 60-70-шы жылдарында ашылуына ќарай белгіленді: ИЛ-1 1976 ж., ИЛ-3 – 1981 ж. ашылѓан.

4.Трансмиттерлер (лат. transmittere – алып беру, жіберу) – медаиторлар сияќты ќоздыруды бір жасушадан екінші жасушаѓа µткізетін биологиялыќ белсенді заттар.

Ќабыну процесінде медиаторларды базофилдер, мес жасушалар, эозинофилдер алып ж‰реді.

Медиаторлардыњ синтезі мен иммундыќ ж‰йеніњ жасушаларына єсері ырѓаќтылыќпен сипатталады. Гормондыќ факторлардыњ, нейромеди-аторлардыњ µзгерісініњ ырѓаѓы иммундыќ ж‰йеде пролиферация-дифференциация процесініњ ырѓаѓын жєне олардыњ тепе-тењдігін ерекшелендіреді. Б±л ырѓаќтыњ кез-келген б±зылысы (инфекция, вакцинация, стресс жєне т.б.) ауру тудыратын µзгерістерге алып келетіні т‰сінікті болды.

Иммундыќ жауап іске ќосылу ‰шін антиген лимфоциттермен немесе макрофагтармен єсерлесуі тиіс, б±л µзара єсерлесетін жасушалардыњ рецепторлыќ аппараттарымен жєне арнайы молекулалармен жасалынады. Антиген афференттік ќан тамырлары арќылы лимфоидтыќ м‰шелерге немесе ±лпаларѓа т‰сіп, макрофагтармен немесе моноциттермен ж±тылады. Лимфоидтыќ фолликулдарда антиген дендритті жасушалармен байланысып саќталады. Б±л антиген мен лимфоциттіњ кездесуіне жаќсы жаѓдай туѓызады. Макрофаг – фагоцит антигенді ќорытып, оны жоѓары иммуногендік т‰рде («МНС+Аг» комплексі) Т жєне В-жасушаларѓа таныстырады. ГСНК-ніњ молекулалары макрофаг мембранасыныњ бетіне орналасады. Иммундыќ жауаптыњ єр кезењінде єрт‰рлі медиаторлар жєне єрт‰рлі ќабылдаушы рецепторлар ќатысады. Медиаторлыќ каскадтыњ сандыќ жєне сапалыќ сипаттары антигенге байланысты болады. Вирустар, жасуша ішілік паразиттер, ісік жасушалары Т-«ањќау» жасушаларын Тх1-ге бµлетін негізгі интерлейкинді, ИЛ-12-ніњ пайда болуын к‰шейтеді. Гелминттердің антигендері, кµптеген бактериялар, аллергендер Т-«ањќау» жасушаларын Тх2-ге бµлетін ИЛ-1, ИЛ-4 µндіреді.

Иммундыќ жауап цитокиндердіњ ќоздырѓыш немесе тежегіш єсері арќылы реттеледі. Сигналдар аќпаратты жасушаныњ ядросына жеткізетін жасушалар мембранасыныњ рецепторлыќ аппараттары, спецификалы беткей молекулалар арќылы ќабылданады. Иммундыќ жауаптыњ баѓыты антигенге байланысты жєне тек ќана жасушалыќ типті реакциялар – «МНСI+Аг» комплексі арќылы немесе тек ќана гуморалдыќ реакциялар – «МНСII+Аг» комплексі арќылы іске асады. МНС молекулаларыныњ экспрессиялары «Аг+Ад» комплексімен белсендіріледі.

Адгезивті молекулалар арқылы иммундыќ ќабілетті жасушалар µзара тікелей емес жолмен жанаса алады. Арнайы ќорѓаныс реакцияларыныњ єрт‰рлі жолдарыныњ тиімділігі жалѓыз маќсатпен аныќталады, б±л индивидуумды саќтау, яѓни антигендік ќ±рамыныњ т±раќтылыѓы, немесе гомеостаз.

Адгезия молекулаларын зерттеу ХХ ѓасырдыњ 60-шы жылдары басталѓан. Б±л молекулалардыњ негізгі функционалдыќ мањызы иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ байланысу процесініњ к‰шеюінде, олардыњ кооперациясына жауапкершілігінде, жасушалардыњ ќан тамырларына бекітілуі жєне миграциялыќ ќабілеттілігінде. Адгезивті молекулалар барлыќ жасушаларда орналасќан: иммундыќ емес лимфоциттерде, нейтрофилдерде, моноциттерде, эозинофилдерде, ќан тамырларыныњ эндотелиінде, діњ жасушаларында, макрофагтарда, дендриттік жасушаларда жєне т.б. Т-жасушалар лимфоидтыќ м‰шелердіњ бір аймаѓынан екінші аймаѓына адгезия молекулаларыныњ кµмегімен жылжиды, адгезия молекулаларысыз жасушалардыњ жетілу процесі ж‰рмейді.

Жасушалар жылжуыныњ жєне олардыњ ќажетті аймаќтарѓа орналасуыныњ єр кезењінде єрт‰рлі адгезивті молекулалар єсер етеді.

Иммундыќ жауаптыњ бірінші ќабыну кезењінде – селектиндер мен муцин тєріздес молекулалар белсенді болады. Екінші кезењде ќан тамырларыныњ ќабырѓасынан µту ‰шін интегриндер мен иммуноглобулиндердіњ жоѓары т±ќымдастыѓы (суперсемейство) белсенеді. Сонымен, лимфоидтыќ ±лпа лимфоциттермен толады. Белсену процесінде µзара єсерлесуші жасушалардыњ адгезия молекулаларыныњ ±ќсастыѓы (аффинділік) дєрежесініњ к‰шеюіне єсер ететін адгезия молекулаларыныњ конформациялыќ µзгерісі ж‰реді. Б±л иммунологиялыќ реакциялардыњ тізбектілігі ‰шін ќажет.

Жасушалардыњ миграциялану процесінде адгезия молекулалары – интегриндер (интегрин LFA - I) мањызды роль атќарады. Интегрин LFA – I кез-келген Т-лимфоцитті белсендіру, иммундыќ Т-лимфоциттіњ ќабыну ошаѓына енуде жоѓары функционалдыќ мањызы бар.

Селектиндер белгілі жасушалардыњ ќан тамырларыныњ ќабырѓасынан тањдаулы т‰рде (селективті) µтуін ќамтамасыз етеді, адгезивті ќасиеті тµмен.

Сонымен, иммундыќ жауап антигенге ќарсы белсенді иммунологиялыќ реакция ретінде рецепторлыќ, медиаторлыќ, адгезивті тор арќылы іске асатын негізгі иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ кооперациясымен ерекшеленген. Сигнал танушы немесе беруші молекулалардыњ экспрессиясы иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ антиген, “Аг+Ад”комплексі єсерінен белсенгеннен кейін ѓана м‰мкін.

Толыќќанды иммундыќ жауап антигенді иммуногендік т‰рде таныстырѓаннан кейін т‰зіледі, иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ µзара єсерлесу кезењдері арнайы жєне арнайы емес медиаторлармен, адгезивті молекулалардыњ белсенділігімен, ГСНК генетикалыќ аппараты жєне АВО ж‰йесімен ќадаѓаланады.

Біріншілік иммундыќ жауап

Антиденелердіњ динамикасы мен т‰рі антигенмен кездескеннен кейін 4-6-шы к‰нде М иммуноглобуллинінің ерте жиналуымен сипатталады. Одан да єсерлі G иммуноглобулині 14-21 к‰ні жоѓарылайды. Соњынан «‰стірт» жаѓдайынан кейін антиденелер саны біртіндеп тµмендейді. Т-лимфацитарлыќ цитокиндердіњ єсерінен біріншілік иммундыќ жауапта есте саќтау классоспецификалыќ жасушалар (В есте саќтау) т‰зіледі. Біріншілік иммундыќ жауап тµмендегі тізбекпен ж‰реді:

• антигенніњ организмніњ ішкі ортасына енуі;
• бейспецификалыќ ќабыну медиаторларыныњ бµлінуі;
• антигенніњ эндоцитозы (дендриттік жасушалар, макрофаг);
• антигенмен біріккен жасушалардыњ шеткі лимфоидтыќ м‰шелерге ыѓысуы;
• антигенді Т жєне В-лимфоциттерге таныстыру процесі;
• лимфоидтыќ м‰шеніњ Т-тєуелді аймаѓыныњ белсенуі;
• антигенді таныстырушы жасушалардыњ Т-жасушалардың комплементарлыќ рецепторларымен байланысуы;
• пролиферация, дифференциация, антиген-спецификалыќ Т-лимфоциттерініњ т‰зілуі;
• спецификалы мембраналыќ рецепторлардың экспрессиясы, В-лимфоциттерді белсендіруші цитокиндердіњ синтезі, Т-лимфоциттердіњ нысана жасушалармен µзара єсерлесуі;
• Т-жасушалармен В-жасушалардыњ Т-тєуелді аймаќтарда µзара єсерлесуі;
• белсенді В-жасушалардыњ фолликул аймаѓына жылжуы;
• пролиферация, В-лимфоциттердіњ жетілуі, Тх2 µзара єсерлесуі, фолликулдардыњ ±рыќтыќ орталыѓында плазматикалыќ жасушалардыњ пайда болуы;
• плазмоциттердіњ с‰йек кемігіне қарай жылжуы, б±л жерде олар синтетикалыќ иммуноглобулиндерді белсенді т‰рде µндіреді;
• иммундыќ Т-лимфоциттер эфферентті лимфа тамыры арќылы шеткі лимфа т‰йіндерінен ќабыну ошаѓына жылжып, нысана жасушаларѓа єсер етеді. фагоцитоздыњ, табиѓи киллерлердіњ жєне т.б. белсенуі;
• фагоцитоз, микроорганизмныњ шыѓарылуы (элиминация);
• иммундыќ жауаптыњ тµмендеуіне баѓытталѓан реттелу.

Екіншілік иммундыќ жауап

Есте саќтау жасушалары антигенмен ќайта кездескенде белсеніп, ќысќа уаќытта спецификалы антиденелерді пролиферациялайды жєне µндіреді. Екіншілік иммундыќ жауап IgG 3-4 к‰ні көп өндірілуімен, әсіресе 9-11 к‰ні µте жоѓары мµлшерде µндірілуімен сипатталады.

IgM динамикасының біріншілік иммундыќ жауаптан айырмашылыѓы жоќ. Екіншілік иммундыќ жауап тез, жоѓары ќарќынды болады. Антиденелер авидтілік немесе аффинділік деп аталатын жоѓары спецификалы белсенумен, яѓни антигенмен байланысу к‰шімен сипатталады. Иммунизациядан кейінгі уаќыттыњ кµбеюімен антиденелердіњ аффинділігі жоѓарылайтыны аныќталѓан. Б±л аффинді антиденелерді µндіретін В-лимфоциттерді тањдауѓа байланысты болады. М±ндай ќ±былыстыњ биологиялыќ мєні аз мµлшерде антидене антигенді жаќсы байланыстыра алатын м‰мкіншілігінде. Аффинитеттіњ антигенмен ќайта кездескенде, кµбінесе IgG, IgA, IgE µндірігенде мањызы ‰лкен.

Екіншілік иммундыќ жауап Т жєне В-лимфоциттердіњ иммунологиялыќ есте саќтауымен ерекшеленеді. Иммунологиялыќ есте саќтаудыњ механизмі соњына дейін аныќталмаѓан. В-лимфоциттердіњ пролиферациялануы процесінде спецификалы клондар тањдалады. В-лимфоциттердіњ бір бµлігі иммундыќ жауап аяќталѓаннан соњ саќталады жєне персистенцияланады. Ќайта кездескенде иммундыќ жауап іске ќосылу ‰шін антиген аз мµлшерде болуы м‰мкін. Барлыќ антигендерге иммунологиялыќ есте саќтау т‰зілмейді. В жєне Т-лимфоциттер иммунологиялыќ есте саќтауды алып ж‰реді, олардыњ кездесу жиілігі жоѓары жєне белсенді антигенді танушы рецепторларыныњ, адгезия молекулаларыныњ, белсендіру молекулаларыныњ жєне т.б. саны кµп болады.

Жоѓарыда кµрсетілгендерден иммундыќ жауаптыњ негізгі тµрт кезењдерін атауѓа болады:

1-ші кезењ – индукция (афферентті) кезењі. Б±л кезде антиген ќорытылып, иммуногенді т‰рде В жєне Т-лимфоциттерге таныстырылады.

2-ші кезењ – пролиферативті – иммундыќ ќабілетті жасушалар белсенеді, олар µзара єсерлеседі, ізашар-жасушалар пролиферацияланады.

3-ші кезењ - µнімді (эффекторлыќ) – ізашар–жасушалар бµлінеді: В-жасуша – плазмоцит иммуноглобулиндердің синтезделуімен, Т-жасуша – Т-цитотоксикалыќ жєне басќа жасушалардың µндірілуімен.

4-ші кезењ – иммунологиялыќ есте саќтау т‰зіледі – есте саќтаудыњ Т жєне В-жасушалары топталады.

Иммундыќ жауапта антигенніњ мµлшері жєне оныњ басќа да физикалыќ-химиялыќ ќасиеттері, эндокриндік жєне ж‰йке ж‰йесініњ єсері негізгі роль атќарады.

АНТИГЕНДЕР.

Антигендердіњ сипаттамасы және жіктелуі. Гаптендер.

Тимус тєуелді жєне тимус тєуелсіз антигендер.

Антигендер (грек. anti – ќарсы, genos – пайда болу) – организмде спецификалыќ иммунологиялыќ реакцияларды түзетін генетикалыќ бµгде денелер.

Антигендер спецификалыќ иммунологиялыќ реакциялар шаќыратын генетикалыќ бµгде агенттер (вирустар, бактериялар және т.б.) жєне организмніњ биологиялыќ маркерлері (эритроциттер, лимфоциттер антигендері, адамныњ генетикалыќ маркерлері) т‰рінде болуы м‰мкін. Организмніњ ќорѓаныс ќызметтерініњ т‰зілуінде антигендер спецификалыќ иммунологиялыќ реакциялардыњ индукторы ретінде мањызы зор. Антигендер іске ќосылуы ‰шін олар антигендік иммуногендік жєне спецификалыќпен сипатталуы керек.

Антигендік иммуногендік – б±л антигенніњ спецификалыќ иммунологиялыќ реакциясын белсендіру жєне иммунитетті т‰зу ќабілеттілігі. Иммуногендік антигенніњ ќасиетіне, мµлшеріне, организмге ену жолы жєне оны ќабылдайтын реципиент ж‰йесініњ сипатына байланысты болады.

Антигендік спецификалыќ – б±л антигендерді бір-бірінен ажырататын ерекшеліктер, яѓни генетикалыќ бµгделік. Спецификалыќ иммундыќ жауап шаќыра алмайтын ќарапайым химиялыќ топтар гаптендер деп аталады, гаптендерде генетикалыќ бµгделік бар, біраќ антигендік белгісі кµріну ‰шін ќажетті сапа жоќ. Мысалы, липидтер, нуклеин ќышќылы спецификалы, біраќ иммуногендігі тµмен болады. Олардыњ иммуногендік ќасиеті «қалып» (носитель) - макромолекулалармен байланысу жолымен жоѓарылатады.

Сонымен бірге, гаптендер дайын спецификалыќ антиденелермен де байланысуѓа ќабілетті.

Жоѓарыда айтылѓан гаптендердіњ иммуногендігін жоѓарылату феномені ќолданбалы иммунологияда биологиялыќ мањызды ќосындыларѓа – гаптендерге (стероидтыќ гормондарѓа, дєрілік заттарѓа, кейбір жасушалар ќ±рылымдарына) антисарысуларды алу ‰шін пайдаланылады. Алынѓан антисарысулар диагностикалыќ тест-ж‰йесін жасауда ќолданылады.

Антигендердіњ барлыќ ќасиеттері іске ќосылу ‰шін антигенніњ белгілі компоненттері, сондай-аќ реципиенттіњ ќабылдаушы компоненттері бар ж‰йе ж±мыс істеу ќажет.

Антигендердіњ иммуногендігі тµменде кµрсетілген ќасиеттерден т±рады:

Бµгделік – енгізілетін зат пен реципиенттіњ арасындаѓы генетикалыќ айырмашылыќ. Бµгделіксіз антиген жоќ. Мысалы, ќоян альбумині генетикалыќ бµгде, демек, ол тењіз шошќасы ‰шін антиген болып табылады.

Антигендік ќ±рылымныњ немесе детерминанттыќ топтыњ саны. Антигендік детерминант (лат. determinans - аныќтаушы) немесе эпитоп (грек. ері – ‰стінде, topos – орналасу, яѓни беткей орналасќан) – ќабылдаушы ќ±рылымдардыњ сєйкес бµлігімен байланыса алатын жєне антигенніњ спецификалыќтыѓына жауап беретін антигендік молекуланыњ бір бµлігі. Аќуыз молекуласындаѓы детерминантты топтардыњ саны антигенніњ ќызметін ж‰зеге асыру ‰шін µте мањызды.

Антиген молекулаларыныњ химиялыќ ерекшеліктері. Аќуыз молекулалары µте иммуногенді, себебі олар полипептидті. Ароматтыќ амин ќышќылдарыныњ болуы антигендердіњ жоѓары иммуногендігін аныќтайды.

Антиген молекулаларыныњ конформациялыќ ерекшеліктері. Конформация (аѓыл. conformity - сєйкестік) – молекуладағы єрт‰рлі ќ±рылымныњ ќуыстыќ орналасуы, оныњ ‰штік (трехмерное) µлшемге сєйкестігі. Полипептидті тізбегі бірнеше рет ќайталанатын амин ќышќылдарынан т±ратын гомополимерлер организм ‰шін генетикалыќ бµгде емес, сондыќтан антиген емес. Кездейсоќ амин ќышќылдар тізбегі бар диполимерлер мен триполимерлер организмге бµгде жєне жоѓары антигенді болып есептеледі.

Антигенніњ ќуыстыќ пішінінде оны фагоцитоз процесінде пептидтерге ыдырататын (фрагментация) бµлігі болу керек. Егер антигенніњ ќ±рылысы фагоциттердіњ ферменттері єсерінен ыдырауѓа ќабілетсіз болса, м±ндай антигендердіњ иммуногендігі єлсіз немесе м‰лдем болмайды. Жылулыќ немесе химиялыќ µњдеу нєтижесінде антиген молекуласыныњ конформациясы µзгеріп, оныњ иммуногендігі к‰шейеді. Б±л феноменді вакцинологияда ќолданѓан µте мањызды. Вакцина нативті антигенге (микроорганизм, токсин ж.т.б.) ќарсы жауап сияќты спецификалыќ иммунологиялыќ реакция түзіп, біраќ ауру тудырмауы тиіс. Антигендерді м±ндай µњдеу «µлі вакцина» (холералыќ, кµк жµтел, іш сүзегі) алуѓа м‰мкіндік береді. Ќоздырѓыштардыњ вируленттік ќасиетін тµмендету «тірі» єлсізденген вакциналар (БЦЖ, сібір жарасы, т±мау, шешек, ќызылша, сал вакциналары) жасауда ќолданылады.

G иммуноглобулинініњ µзініњ молекулаларыныњ конформациялыќ µзгерістері спецификалыќ антиденелерініњ синтезін к‰шейтіп, патология туѓызатын (ревматикалыќ артрит, басќа аутоиммундыќ аурулар) иммуногендікті ерекшелендіреді.

5. Антигенніњ молекулалыќ салмаѓы (Мм). Молекулалардыњ салмаѓы ќанша кµп болса, иммуногендігі сонша жоѓары болады. Аќуыздардың салмағы жоѓары болғандықтан иммуногендігі кµмірсуларѓа ќараѓанда к‰шті болады. Антигендігі байќалу ‰шін ќажетті ењ тµмен (минималдыќ) молекулалыќ салмаќ 10 000-нан кем болмауы керек. Мысалы, ж±мыртќа альбуминініњ салмаѓы 40 000 Мм, сары су альбумині – 70 000.

Иммуногендікті тек ќана аќуыз молекулаларымен байланысу емес, сондай-аќ табиѓи емес синтетикалыќ, иммуногенді емес полимерлерде к‰шейтеді. 13-ші суретте антигендердіњ ќасиеттері мен сипаттамасы кµрсетілген.

Антигендердіњ жіктелуі. ¦лпа антигендерініњ жіктелуі:

• аллоантигендер (allos – басќа) – бір биологиялыќ т‰рдіњ арасында;
• ксеноантигендер (грек. xenos – бµгде) – басќа биологиялыќ т‰рдіњ антигендері;
• сингенді (грек. syn – бірге, жалпы) – генетикалыќ ±ќсас организмдердіњ (бір ж±мыртќалы егіздердіњ) антигендері;
• ±лпалыќ жєне м‰шеспецификалыќ антигендер.

Суперантигендер – микробтекті антигендер тобы. Суперантигендердіњ ерекшелігі – олардыњ Т-лимфоцитерініњ антигенді танушы рецепторынан МНСII класымен байланысу, жауапты реакциясы кµп клоналдыќпен сипатталады. Суперантигендерге стафилококк энтеротоксині, токсикалыќ тоқырау (шок) синдромыныњ токсині, адамныњ иммунтапшылыќ вирусыныњ антигені, ж±ќпалы мононуклеоз вирусы (Эпштейн-Барр), ќ±тыру және т.б. жатады.

Табиѓатта спецификалыќ антигендер тєрізді жасушаларды белсендіретін жануарлар мен µсімдіктер тектес заттар бар екені аныќталды. Оларѓа митогендер мен лектиндер жатады.

Митоген – жасушаныњ бµлінуі (митоз) мен пролиферация процесін к‰шейтетін заттар: В-лимфоциттерде – плазматикалыќ жасушаларѓа айналу процесі, Т-лимфоциттерде – б±л антигенспецификалыќ Т-жасушалардыњ клоныныњ т‰зілу процесі.

Лектиндер – жасуша мембранасыныњ кµмірсулық рецепторларын бейспецификалыќ байланыстыратын, µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан гликопротеидтер.

Т жєне В-лимфоциттері ‰шін жалпы митогендер мен лектиндер болады, біраќ олар тек ќана Т немесе В-лимфоциттерді белсендіреді. Антигендер спецификалыќ реакциясыныњ дамуы Т-жасушаларыныњ ќатыусын талап етуіне ќарай тимус тєуелді жєне тимус тєуелсіз болып бµлінеді.

Тимус тєуелді антигендер В-жасушалармен єсерлескенде оныњ пролиферациясы мен бµлінуіне ыќпал ете алмайды. Б±л ‰шін антиген-спецификалыќ антиденелерді µндіретін, В-лимфоциттерді плазмоциттерге айналдыратын, ќажетті цитокиндерді µндіретін Т-жасушалармен єсерлесуі тиіс.

5-ші таблица. «Толық» антигендердің негізгі сипаттамалары

Конформациялыќ ќасиеттері µзгерген (агрегация, полимеризация, тасымалдаушылармен байланысу) тимус тєуелді антигендер тимус тєуелсіз болып есептеледі. Кейбір тимус тєуелсіз антигендерде В-жасушалардыњ пролиферациясына алып келетін, яѓни митогендік ќасиеті бар (митогендік бµліктер) ќ±рылымдыќ аймаќтар болады. Кµптеген тимус тєуелсіз антигендерді фагоциттер ќорытпай, кері дамытады, олар организмде айналып ж‰реді де соњында белгілі дењгейде иммундыќ реакцияларды ќолдайды.

Тимус тєуелсіз антигендерге кµптеген ќайталанып отыратын ќ±рылымдыќ ±ќсас эпитоптар тєн. Олар В-жасушалармен кµп н‰ктелік єсерлесуді ќамтамасыз етеді.

Антигендер медицинаныњ зерттейтін саласы мен белгілеріне ќарай жіктеледі: транспланталогия – трансплантациялыќ антигендер, аллергология – аллергендер, онкология – онкоантигендер, микробиология – протективті, т‰р-спецификалыќ, топ-спецификалыќ, тип-спецификалыќ жєне т.б. (7-ші сурет).

Сонымен, барлыќ антигендерге негізгі ќасиеттер – специфкалыќ жєне иммуногендік тєн, яѓни толыќ иммундыќ жауап шаќыру ќабілеті бар.

Жоѓарыда айтылѓандай, спецификалыќ иммунологиялыќ реакция-лардыњ дамуы тек ќана антигенніњ ќасиетіне емес, сондай-аќ, организмніњ иммундыќ компетенттігіне (хабардарлыќ) де байланысты болады. Иммундыќ компетенттілік ќорѓаныс реакциясын дамытатын (бейспецификалыќ, спецификалыќ факторлар, генетикалыќ сипаттама-лары) барлыќ факторлардыњ болуымен сипатталады. Иммундыќ жауаптыњ іске ќосылуы Т жєне В-жасушаларыныњ антигенді танушы рецепторлары-ныњ белсенділігіне негізделеді.

Антигенніњ спецификалыѓы оныњ антигендік детерминаттарымен (немесе эпитоптарымен) ерекшеленеді. Т жєне В-жасушалар антиген эпитоптарын арнайы рецепторламен таниды. В-жасушалыќ рецепторлар (ВЖР) антигенніњ бетінде орналасќан эпитопты таниды. Т-жасушалыќ рецепторлардың (ТЖР) ќ±рылысы к‰рделі, себебі антигенді МНС-комплексімен бірге болѓан жаѓдайда ғана таниды.

Б±л материалды біріктіре отырып, спецификалыќ иммунологиялыќ реакциялардыњ дамуын антигенніњ єрт‰рлі иммунологиялыќ ќ±рылымдарымен жєне иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ антигенді танушы рецепторларымен µзара єсерлесуі ретінде сипаттауѓа болады.

Организмніњ ќорѓаныс к‰ші ж±ќпалы аурулардыњ алдын-алу ‰шін ќолданылатын вакциналардыњ кµмегімен к‰шейтіледі.

Антигендердің жіктелуі   Экзоантигендер Эндоантигендер     АНТИГЕНДЕР   Тимус тєуелді Тимус тәуелсіз     Микроорганизмдер Адам антигендері: антигендері: капсулалыќ дифференциялыќ соматикалыќ ісік (жасуша ќабырғасының) изоантигендер беткей антигендері гистосәйкестік шираќ тәрізді антигендері, т.б. айќасып әсерлесуші гетерогенді протективті корпускулярлыќ суперантигендер

Сабақтың мазмұны:

• студенттердің өз бетімен атқаратын жұмысы: лабораториялық зерттеулер, тәжірибелік дағдыларды меңгеру, ахуалдық есептерді шешу;
• оқытушымен бірге атқаратын жұмысы: СӨЖ нәтижелерін талқылау, студенттердің сұрақтарына жауап беру;
• бастапқы және қорытынды білім деңгейін бағалау: тест-сұрақтары, ахуалдық есептер шешу, тәжірибелік дағдылар.

№2 сабақ

Тақырып: Иммуноглобулиндердің негізгі кластарының құрылысы және қызметтері. Иммунитеттің В-жүйесін лабораториялық бағалау. Комплемент жүйесі және оның иммунологиялық реакцияларда ролі. Антигентаныстырушы жасушалар. Макрофагтардың арнайы иммунологиялық реакцияларда ролі. Иммунитеттің макрофагтық звеносын лабораториялық бағалау.