 |
|
АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология |
Ісік антигендеріБарлық ісіктердің антигендік құрамының ерекшелігі олардың күрделенуі мен қарапайымдалуы. Антигендік қарапйымдалу деп мүшенің дифференцияланған жасушаларының өзіне тән антигендік қасиетіннен айрылу. Антигендік күрделену деп оның жаңа антигендік қасиет қабылдауын айтады. Ісік антигендері бес топқа бөлінеді: вирус әсерлі, канцероген әсерлі, ракэмбрионалді, трансплантаттық ісік ерекшелігі, ісік ерекшелігі. Вирус әсерлі антигендер вирустың компоненті мен геномы өзгергендіктен, жасушаның өзі өндіретін жаңа антигендік бөліктен тұрады. Вирус гені – жасуша геномына еніп организмге бөгде ақуыздар мен гликопротеидтер синтездетеді және олар иммунитет жүйесіне бөгде антиген болып танылады. Вирус әсерлі антигендер жасуша ішініде қалып иммунитет факторлары қарсылық көрсете алмауы мүмкін немесе жасуша мембранасына шығып, не жасуша секретімен қанға өтуі мүмкін. Мембраналық вирустық антигендерге иммунитет жауабы жақсы қалыптасады және ол ісік жасушаларды жоюға мүмкіндік береді. Вирус әсерінен пайда болған антигендердің ерекше сипаты бір түрге жататын вирустың әсерінен пайда болған ісік антигендері қай мүше мен ұлпада болмасын ұқсас келеді. Вирус провирус күйінде организмге жыныс жасушалары арқылы берілсе, онда пайда болған ісік антигендерінің антигендігі төмен болады, немесе өзіне иммунитеттік төзімділік туғызады. Екінші топ канцероген әсерлі антигендер. Бұл антигендер әр канцероген әсерінен пайда болған антигендер әр адамда әртүрлі, сонымен қатар бір адамның әр мүшесінде өзгеше түрде болады. Мысалы, метилхлорантрен және 3-4 бенэпирин әсерінен болған карцинома антигендері әртүрлі. Сонымен қатар метилхлорантреннен пайда болған әр гистогенездік ісіктердің антигендері де өзгеше. Ракэмбрионалды антигендердің ерекше сипаты олар қалыпты ұлпаларда эмбрион дамуында және постэмбрионалдық дамудың бастапқы кезеңінде кездеседі. Мүшелер мен ұлпалардың дифференциялануы бұл антигендердің жойылуына әкеп соғады, себебіжасушалар оларды синтездеуді доғарады. Дифференциялануы төмен ісік жасушаларында осы эмбрионалдық ақуыздар қайта синтезделе бастайды, сондықтан, ракэмбрионалды деп аталады. Мысалы, ас қорыту жүйесінің ракэмбрионалды антигені альфа-фетопротеин, фетальді сульфогликопротеин, саркомаларда альфа-фетопротеин. Эмбрионалдық антигендер ересек организмде синтезделмейтін болғандықтан олар ісік жасушаларында пайда болғанда иммунитет жауабын қоздырады. Транспланттаттық ісікерекшелі антигендердің қасиеті олар ісіктің бетінде орналаысп, жасушалық иммунитет жауабын қоздырып, ісіктің сылынып түсуіне әсер етеді. Олар канцероген әсерінен болған ісіктерге ұқсас. Сондықтан ісіктерде табылатын әртүрлі ісікерекшелі трансплантаттық антигендерді вирус немесе канцероген әсерлі антигендерге жатқызуға болады. Бұл антигендер бір ісіктің екінші ісіктен айырмашылығын көрсетеді, сондықтан ісікерекшелі антиген қатарына да жатады. Көп жағдайда адамда канцерогенез себебін табу қиынға соғады. Өздігінен пайда болған ісік әр адамға антигендік құрамы бойынша ерекше болады. Әр ісіктің өзіндік антигендік құрамы бар. Осы өзгешеліктерді бір топқа бөліп оларды арнайы ісік антигендері тобына немесе ісікерекшелі антигендерге жатқызады. Олар бір гистогенездің ісіктеріне ұқсас, иммуногендігі төмен. Қатрелі ісік өскенде олардың жасушаларының арасында антигендік мөлшерін төмендету бағытында іріктеу процесі жүреді. Бұндай ісік жасушаларының иммуногендігі төмен, иммунитет жүйесінен жойылады, өсіп дамиды. Кейде ісік антигендерінде иммунитеттік төзімділік туады. Оның себебі жыныс жасушаларынмен берілген провирустар әсерінен түзілген ісіктер немесе ісік жаңа пайда болғанда олар аз болғандықтан супрессорлық төзімділік қосылысуы мүмкін.Сонымен қатар онковирустар мен канцерогендердің де иммунтежегіш қаситеі болады және олар ісікке қарсы иммунохабардар жасушалардың түзілуін тежейді. Ісік өсуіне ықпал жасайтын механизмнің бірі антигендік модуляция, ісік жасушасының мембранасындағы антигеннің антиденемен әрекеттескен соң ғайып болуы. Бұндай әсерден соң ісік антигені жасуша бетінен түсіп қалады не эндоцитоз арқылыжасуша ішіне енеді және антидене бар кезде өзі синтезделу қабілетін жоғалтпаса да экспрессияланбайды. Оның орнына бұрын болмаған жаңа антиген пайда болады. Алғаш рет антигендік модуляция инфузорияларда табылған. Олардың талшықтарын антиденемен "өңдегенде" талшықтар жоғалып орнына жаңа антигендік қасиеті бар талшықтар пайда болған. Антигендік модуляция барлық ісіктерге тән емес, дегенмен иммунитет жауабын әлсіретуге қатысты әбден ықтимал. Ісік антигендері жасуша мембранасына орналасқанда ғана иммунитет жүйесімен таныла алады, яғни жойылады. Кейде ісік антигендері жасуша структурасының компоненттерімен комплекс құрып антиген детерминанттары көлеңкеленіп қалуы мүмкін. Нәтижесінде оларға қарсы иммунитеттік жауап түзілмейді. Егер олар жаңа пайда болған ісікте түзілсе ондай жасушалар іріктелініп рак ауруына шалдықтырады. Жасушалық және гуморалдық факторлардың ісікке қарсы иммунитеттегі ролі Ісік жасушаларының жойылуы иммунитет жүйесінің жасушалық және гуморалдық факторларының әсерімен жойылады. Соның ішінде жасушалық иммунитет басты роль атқарады. Гуморалдық факторлар кейде ісік жасушаларын қорғап, оның өсуіне көмектеседі. Бұл құбылыс иммунитеттік күшейту деп аталады. Соңғы кезде ісікке қарсы иммунитетте табиғи өлтіргіштердің (NK) маңызы жоғары екені анықталды. NK цитотоксикалық қызметін атқару үшін антигентәелді дифференциялануды қажет етпейді, яғни спецификалығы жоқ. NK ісік жасушаларымен кездескен бетте бірден цитотоксикалық әсер етеді. Сонымен қатар бір NK антигені өзгерген бірнеше ісік жасушаларын істен шығара алады. Оларды белсенділігі интерферон әсерінен жоғарылайды. Оларға ИЛ-2 де осылай әсер етеді. Ісік жасушаларының антигені әсерінен Т-өлтіргіштер түзіледі және олардың цитотоксикалық әсері күшейеді. Ол үшін ісік антигені 1 кластың HLA-антигенімен қосылысуы керек. Т-өлтіргіштердің антигентәуелді дифференциялануы жүру үшін оларға Т-амплификаторлар (күшейткіштер) әсер етеді. Ол үшін Т-күшейткіштер антигенді гистосәйкестіктің 2 класына жататын антигендермен қоса тануы керек. Иммундық өлтіргіштер ісік жасушаларын жоюмен қатар макрофагтарды арнайы қаруландырушы факторлармен белсендіреді. Ісікке қарсы иммунитетте макрофагтардың да ролі зор, олардың цитотоксикалық әсері арнайы және арнайы емес күйде жүреді. Табиғи, яғни арнайы емес цитотоксикалық әсері ісік антигенін арнайы тану процесіне қатысы жоқ. Макрофагтардың рецепторлары ісік жасушаларының мембранасындағы моно-диолигосахаридтермен әрекеттесіп, жасушалар цитоплазмалық өсінділерімен тығыз контактіге түседі. Макрофагтан шыққан фосфолипидтік сипаты бар фактор ісік жасушасының мембранасын бұзады. Сонымен қатар бұл процеске комплемент жүйесі де қатысуы мүмкін. Цитотоксикалық әсері пироксидаза, лизоцим, протеазалар, гидролазалар арқылы іске асады. Макрофагтар синтездейтін ісік некрозының факторы ісікке қарсы иммунитетте де, соматикалық жасушалардың генетикалық тұрақтылығын қадағалауда да зор роль атқарады. Иммунитеттенген Т-өлтіргіштердің арқасында макрофагтар арнайы цитотоксикалық қасиет қабылдайды. Оның мәні Т-өлт лимфокины қаруландырушы фактор макрофагтарларға ісік жасушалармен арнайы әрекеттесіп мембранасын күйрететін қасиет береді. Цитотоксикалық әсері бойынша бұл макрофагтар өлтіргіштерден кем түспейді, алайда макрофагтар жасуша мембранасын баяуырақ бұзады. Макрофагтар өзінің цитотоксикалық әсерін нысана жасушасымен түйісіп немесе одан қашықтықта жүргізеді. Екінші жағдайда, нысана-клетка бағытында филлоподия түзіліп ісік клеткасымен түйіседі, нәтижесінде ісік клеткасы бұзылады. Қаруландыру факторының әсерінен, макрофагтар ісік клеткаларын бұзатын лимфоциттік цитотоксикалық фактор бөліп шығады. Аантителоның ісікке қарсы ролі екі жақты: біріншіден, антителолардың антигендік модуляция пайда болуына қатысы болуына қатысы бар, яғни антигендер сылып түсіп немесе эндоцитоз болып орнына жаңа қасиеті бар антиген пайда болады. Екіншіден, ісік антигенінің клетка мембранасындағы тығыздығы аз болғандықтан, иммуноглобулин-дердің бар кластары ісікке қарсы күреске қатыса алмайды. IgG ісіктің өсуіне қолдау жасайды. Бұндай құбылыс иммунитеттік күшейту деп аталады. Оның себебі IgG антигенмен әсерлескенде комплемент активтелмейді, антиген тығыздығы аз болғандықтан, IgG молекулалары бір-бірінен қашықта орналасады (компл. активтелу үшін100 А). Ісік клеткаларының IgG-мен көлеңкеленуі оның антигенің өлтіргіштер мен NK клеткалармен тануына бөгет жасайды. Егер ісік антигендері IgМ әсерлессе комплемент активтеліп ісік цитолизі жүреді, себебі оның бір молекуласының өзі комплемент активтей алады. Ол үшін оның екі суббөлігі антигенмен әрекеттесуі керек. Сонымен IgМ ісікке қарсы күреске қатысады, бірақ оның мөлшері IgG қарағанда көп төмен және қанда ғана кездеседі. Дегенмен IgG да рак клеткаларын жоюға қатысады. Ол механизм IgG–мен жабылған антигендерді жоятын К-клеткалар арқылы іске асады. Қан сары суының кедергі (блокирующие) факторлары, IgG – мен қатар қан сары суында да иммуниттік күшейтуді қалыптастыратын факторлар болады. Оны сары судың кедергі жасайтын факторы деп атайды. Оған жататтындар айналымда болатын ісік антигендері және иммундық комплекстер. Иммундық комплекстер құрамына ісік жасушаларының антигені енеді. Айналымдағы ісік антигендері мен иммундық комплекстердің иммундық өлтіргіштердің антиген танитын рецепторларымен әсерлесуі өлтіргіштердің күшін жояды. Олардың ісік жасушаларын танитын қасиеті жоғалады, олармен контактіге түсе алмайды. Иммундық комплекстер ИгG секілді мембраналық ісік антигендерін көлеңкелейді. Нәтижесінде иммундық өлтіргіштер ісік жасушасын таба алмай қалады. К-жасушалар. ИгG-мен көлеңкеленген ісік жасушаларына иммундық және табиғи өлтіргіштер (NK) әсер ете алмайды, себебі оның антиген детерминантын таба алмайды. Бұл жағдайда ісікке қарсы иммунитетті К-жасушалар іске асырады. Бұл жасушаларға Т және В-жасушалардың маркері жоқ, антиденеге тәуелді цитотоксикалық қабілеті бар макрофагтар мен лимфоциттер жатады. Өзінің Fc-рецепторымен иммуноглобулиннің Fc-фрагментін байланысып сол арқылы ісік жасушасын жояды.
Сабақтың мазмұны:
№4 сабақ Тақырып: HLA-жүйесі. Трансплантация иммунологиясы. Жоғары сезімталдық. Аллергияны лабораториялық бағалау әдістері. ГИСТОСЄЙКЕСТІКТІЊ НЕГІЗГІ КОМПЛЕКСІ Антигенге иммунологиялыќ спецификалы реакциялардыњ єр алуандыѓын зерттеу, єсіресе м‰шелер мен ±лпалардыњ трансплантациялыќ аймаѓында организмніњ жауапты реакциясыныњ к‰ші мен сипатын баќылайтын гендердің ж‰йесі бар деген ќорытындыѓа келді. ¦лпалардыњ сєйкессіздігініњ генетикалыќ табиѓаты туралы алѓашќы дєледері 1901 жылы ќ±жатталѓан. Алѓашќы сєйкессіздік антигені ХХ ѓасырдыњ 30-40 жылдары аныќталѓан. Осы кезде ген ж‰йесіне – гистосєйкестік ж‰йесі деген атау берілді (аѓыл. Hystocompatibility: hystos - ±лпа, compatibility - сєйкестік). 50-шы жылдары донор мен реципиенттіњ µзара ќатысыныњ зањдылыќтары аныќталып, ж‰йеге иммундыќ ќабілетті жасушалардыњ µмір с‰руін баќылаушы ретінде кµзќарас, олардыњ иммунологиялыќ реакциялар процесінде µзара ќатынасы т‰зілген. Жануарлар мен адамдар сєйкестік реакцияларына жауап беретін негізгі кедергіге ие болады. «¤зінікі» мен «бµгдені» тану процесі адамда HLA-ж‰йесі (Human Leucocyte antigen) деп аталатын гендер ж‰йесініњ баќылауында болады, себебі лейкоцит трансплантаттыњ ќоршаѓан ортамен µзара ќатынасында негізгі функционалдыќ роль атќарады. HLA-ж‰йесі гистосєйкестіктіњ негізгі комплексіне (ГСНК) жатады. Адамда HLA гендері 6-шы хромосомада орналасќан. HLA-комплексі иммундыќ жауаптыњ генетикалыќ баќылауын жєне иммундыќ жауапты реттейтін жасушалыќ элементтердіњ µзара єсерлесуін ќамтамасыз етеді. HLA-ж‰йесіне А, В, С, Д аймаќтары (локустар) жатады: HLA-А, HLA-В, HLA-С, HLA-Д. HLA МНС I жєне МНС II (Mayor hystocompatibility complex) екі класќа бµлінеді. Адамда МНС I класына А,В,С, локустары; ал МНС II класына – DR, DR, DА локустары жатады. МНС антигендерініњ I класы – б±л серологиялыќ аныќталѓан антигендер, МНС антигенініњ II класы жасушалыќ реакцияларда (лейкоциттердіњ аралас культурасы) аныќталды. Бµлек индивидумдарда гендердіњ єрт‰рлілігі – аллельдер деп аталады (грек. allelon – µзара, яѓни кµп т‰рлілік). МНС ‰шін адамныњ барлыќ белгілі гендерініњ арасында аллельдердіњ кµпт‰рлілігі тєн. Б±л биологиялыќ тиімділі, себебі популяцияныњ жалпы µмір с‰ргіштігін ќамтамасыз етеді. МНС варианттары табиѓи тањдау жолымен бекітіледі. МНС I жєне МНС II гендерініњ µнімдері – б±л аќуыздар мембраналары, олардыњ негізгі ќызметі спецификалыќ аќпарат алып ж‰ретін антигенніњ белгілі фрагментімен (пептидтермен) байланысып, оларды тану. МНС-тыњ белгілі аллельді варианты антигенді таныстырушы жасуша кµрсеткен белгілі пептидті ѓана байланыстырады. 8-ші кестеде МНС I жєне II класы гендерініњ ќасиеттеріне сипаттама берілген. МНС антигендері ядросыз жетілген эритроциттерде болмайды. Гистосєйкестік гендерініњ мањызды бір бµлігі иммундыќ жауаптыњ сапасы мен к‰шін (D/DR) аныќтайтын Ir-антигені болап табылады (I – immunity, r – response - жауап). Ir-гені МНС-пен т±тасќан, оныњ єсері антиген фрагменттерін Т-хелперге таныстыру, яѓни тимустєуелді жауап арќылы іске асады,. Иммундыќ реакцияларды иммундыќ компетентті жасушалардыњ кооперациясы нєтижесінде МНС I-діњ В жєне С локустарыныњ Ir-генін белсендіру арќылы да іске ќосуѓа болады: “макрофаг+Т-хелпер” немесе “Т-хелпер+В-лимфоцит”. Антигендерді ќайта ќорытуѓа жауапты Ir-гендер де бар. Ir-генніњ барлыќ антигенді таныстырушы жасушалардаѓы экспрессиясын аныќтайтын Ir-гендері мен МНС II молекулалары µнімдерініњ ±ќсастыѓы аныќталѓан. Ir-генімен иммунологиялыќ реакциялардыњ реттелуі жєне олардыњ антигенге спецификалыќтыѓы біріккен: тµмен жєне жоѓары дењгейдегі жауап. Тµменгі иммундыќ жауапта ауруларды ќабылдау ќабілеті жоѓары, ал жоѓары иммунтапшылыќта керісінше, антигендерге тµзімділік байќалады. Сонымен, МНС комплексі организмніњ тµзімділігін ќолдауда HLA-ж‰йесініњ орнын аныќтайтын антигенге иммунологиялыќ реакцияларды сипаттайды.
8-кесте. МНС I жєне II кластарыныњ мембраналыќ аќуыздары ќасиеттерініњ сипаттамасы
Ќазіргі кезде I жєне II локустар арасында МНС комплекстерініњ бір бµлігі – “МНС III” аныќталды, ол комплемент ж‰йесініњ, В факторыныњ, ФНОa цитокинініњ, лимфотоксинніњ, стероидтыќ гормондардыњ синтезіне ќатысатын бірќатар ферменттердіњ аќуыздарын белгілейді. Адамда МНС ж‰йесінен басќа мембраналыќ аќуыздарды белгілейтін, ќ±рылымдары бойынша МНС I аќуыздарына ±ќсас гендердіњ т±ќымдас-тыѓы бар. Б±л антигенді байланыстырушы аймаѓымен сипатталатын СД1 молекулалары. СД1 єрт‰рлі варианттары єрт‰рлі эпителиалды жасушалар-да (дендритті, кортикалды лимфоциттер, В-лимфоциттер, эпителиалды жасушалар) экспрессияланады. Сонымен, адам организмініњ реактивтілігін баѓалайтын жєне болжайтын иммундыќ статустыњ табиѓи генетикалыќ детерминацияланѓан маркерлері болады. Баѓалау (тестілеу) табиѓи киллерлердіњ К-562 жасушалар тізбегіндегі белсенділігі, СД4+ жєне СД8+ ќатынасы, жасушалыќ бласттрансформацияѓа ќабілеттілігі және т.б. реакцияларда ж‰реді. Сонымен ќатар, лимфоциттердіњ белсенділігі метаболиттік µнімдердіњ дењгейімен аныќталады. HLA-антигендері шеткі ќанныњ лимфоциттерімен жєне єрт‰рлі HLA-антигендеріне моноспецификалыќ ќарсы сарысулар жиынтыѓымен цитотоксикалыќ сынамада (тестте) ±ќсастырылады. Сонымен бірге лимфоциттердіњ аралас культурасыныњ реакциясы да ќолданылады. Реакция HLA-антигендері бойынша ерекшеленетін лейкоциттер культурасындаѓы ДНК синтезініњ жылдамдауына негізделеді. Б±л материалды ќорыта отырып, тµмендегі шешімді ќабылдауѓа болады: Гистосєйкестік антигендері жасушалыќ мембраналардыњ ќ±рамды бµлшегі болып табылады; МНС I жасуша ішілік мембранада, ал МНС II мембрананыњ сыртќы ќ±рылымында болады; Гистосєйкестік молекулаларыныњ химиялыќ ќ±рылысы – б±л гликопротеидтер; МНС молекулаларыныњ негізгі кµздері – лейкоциттер мен лимфоциттер. Б±л жасушалардыњ негізгі жєне т±раќты ќызметі – МНС-комплексініњ антигендерін µндіру; МНС ж‰йесініњ негізгі мањызы – иммундыќ жауаптыњ к‰ші мен сипатын баќылау. МНС ж‰йесі т‰зілуініњ биологиялыќ міндеті – антигендік тепе-тењдіктіњ т±раќтылыѓын баќылау, “µзініњ” µзгерген жасушаларын жою, кейін эволюция процесінде – генетикалыќ бµгде заттарды жоюда ќатысу ќабілетініњ болуы.
Трансплантациялыќ иммунитет. Трансплантация - лат. transplantare – ќайта салу, орнату. Трансплантатќа қарсы иммунологиялыќ реакция донордан реципиентке м‰шелер мен ±лпаларды ќайта салѓанда дамиды жєне HLA-ж‰йесі жасушаларыныњ бетінде антигенніњ жеке жиынтыќтарыныњ болуына байланысты болады, сондай-аќ, АВО сєйкессіз ќанды ќ±йѓанда, лейкоциттермен иммунизация жасаѓанда болады. Сєйкессіз м‰шелер мен ±лпаларды ќайта салудыњ нєтижесі олардыњ шеттелуі болып табылады. Трансплантаттыњ шеттелуі реципиентте донордан берілген трансплантаттыњ бµгде антигендеріне белсенді иммундыќ жауаптыњ т‰зілуіне байланысты дамиды. Трансплантациялыќ иммундыќ жауаптыњ дамуын білудіњ тєжірибелік мањызы зор, себебі м‰шелер мен ±лпаларды ќайта салѓанда негізгі мєселені - трансплантациялыќ реакцияны жењуді - шешу ќажет. М‰шелерді ќайта салѓанда донор мен реципиенттіњ HLA-антигендерініњ сєйкестік дєрежесін аныќтау ж‰ргізіледі. Сонымен бірге, иммуносупрессия (циклоспорин А) ќолданылады. Ќан ќ±ю кезінде болатын иммунологиялыќ реакцияныњ дамуы трансплантациялыќ иммунитеттіњ бір т‰рі. 1901 жылы Ландштейнер ќанныњ О, А, В, жєне АВ топтарын ашты. Ќандаѓы эритроциттердіњ бетінде єрбір адамныњ ќан тобыныњ сирек, бірегей паспортын ерекшелендіретін антигендер болады. Эритроциттердің антигендері сєйкес эритроциттерді агглютинациялайтын антиденелерді т‰зеді, сондыќтан антигендер -агглютиногендер, ал антиденелер – агглютининдер деп аталады. Агглютининдер ќалыпты сары суда да болады. Эритроцит аллоантигендерініњ 20 дан аса т‰рі белгілі. Антигенніњ болуына жєне болмауына байланысты ќанныњ тµрт тобы аныќталѓан (9 кесте). Ќан тобын аныќтайтын эритроциттердіњ негізгі антигендері
Сонымен, адамда бір уаќытта бір-біріне сєйкес агглютининдер мен агглютиногендер болмайды. Бір т‰рдіњ єрт‰рлі особтері мен особ топтарын µзара ерекшелендіретін антигендер изоантигендер деп аталады. Бір индивдуумныњ сары суында болатын жєне сол т‰рге жататын индивидуумныњ басќа антигендеріне спецификалы антиденелер изоантиденелер деп аталѓан. Ќан тобын аныќтау үшін коммерциялыќ антисары сулар ќолданылады. 10-шы кестеде анти-А жєне анти-В сары суларын ќолданѓанда эритрициттердіњ тобын аныќтау кµрсетілген.
Эритроциттердіњ тобын аныќтау
Ќан ќ±йѓан кезде реципиенттіњ антиденелерімен донордыњ эритроциттерініњ агглютинациялануынан саќтану ќажет, себебі донордыњ агглютининдері (антиденелері) реципиенттіњ сары суында араластырылады немесе ерітгіш факторлармен тежеледі. Антигендер тек ќана эритроциттерде ѓана емес, сондай-аќ ќанныњ басќа жасушаларында да болады, эритроциттік антигендер лейкоциттер мен тромбоциттердіњ бетінде орналасуы м‰мкін. Ќан тобы µмір бойы µзгермейді, біраќ агглютининдердіњ концентрациясы т±раќсыз болуы м‰мкін. Организмдегі антиденелер эритроциттердіњ комплемент тєуелді гемолизіне алып келеді. Сєйкессіз ќанды ќ±ю гемолиз, б‰йректердіњ заќымдалуы сияќты асќынуларѓа, кейбір жаѓдайда µлімге алып келуі м‰мкін. Кµптеген тєжірибелер бірдей топтаѓы ќанды ќ±йѓан д±рыс екенін дєлелдеді. Дегенмен, м±ндай жаѓдайларда да ќанныњ басќа факторларына байланысты асќынулар тууы м‰мкін. Эритроциттердің антигендеріне т‰зілетін антиденелер IgG тобына жатады жєне ќанды ќайта ќ±йѓанда, єрт‰рлі топтыќ ќайта ж‰ктілікте µндіріледі. Бір топ антигендерге т‰зілетін табиѓи антиденелер бірќатар аурулар-да (гипогаммаглобулинемия, лимфосаркома, екіншілік иммунтапшылыќ жаѓдайлар, кµпсандыќ миелома, т.б.) к‰рт тµмендейді. АВО ж‰йесімен ќатар эритроциттіњ Rh антигенініњ болуына немесе болмауына байланысты жіктелетін Rh ж‰йесі бар. Rh0 (Д) факторы 85% адамдардыњ ќанында болады. Б±л фактор гетерогенді, сондыќтан кейбір жаѓдайларда резус-оњ аналардыњ нєрестелерінде гемолитикалыќ аурулар дамуы м‰мкін. Rh-резус факторларѓа ќарсы т‰зілетін антиденелер иммундыќ болып табылады. АВО ж‰йесінен ерекшелігі Rh-антигендеріне табиѓи антиденелер жоќ. Сонымен ќатар, Rh-оњ (Rh+) ±рыќќа ж‰кті болѓан Rh-теріс (Rh-) єйелде Д антигенініњ єсерімен спецификалыќ IgG антидене-лерініњ т‰зілуімен иммунизация ж‰реді. IgG антиденелері плацента арќылы еніп, ±рыќтыњ Д антигендерімен агглютинацияланады. Соњынан б±л реакция ±рыќ эритроциттерініњ гемолизіне алып келеді. Клиникалыќ кµрінісі – сарѓыштыќ, нєресте анемиясы. Эритроциттердің антигенімен ж‰ретін иммунизация феномені изоиммунизацияѓа жатады, себебі изоантигендер, изоантиденелер, изоиммунизация с±раќтарын зерттейтін жєне оларды ±ќсастыру ‰шін серологиялыќ єдістерді ќолданатын медицинаныњ саласы изосерология деп аталады. АВО ж‰йесініњ антигендері ќанда, ±лпада, организмніњ басќа с±йыќтыќтарында (сілекей, сперма, т.б.) кездеседі, б±л агглютинация (немесе преципитация) реакцияларын ќанныњ белгілі тобыныњ бар немесе жоќ екендігін аныќтау ‰шін ќолдану м‰мкіншіліктерін кењейтеді. Ќан ќ±ю кезінде ќанныњ АВО ж‰йесі жєне Rh-фактор сєйкессіздігінен басќа асќынуларѓа алып келетін сирек себептерге резус-ж‰йесініњ басќа антигендері жатады: rh (С), rh (Е), rh (с), rh (е), сондай-аќ Левис, Даффи, Келл, Кидд жйне т.б. антигендері. Олардыњ антигендік дєрежесі резус-факторѓа ќараѓанда тµмен.
АЛЛЕРГИЯЛЫЌ АУРУЛАР Антигенніњ ќайта енуінде ауыр патологиялыќ жаѓдай дамытатын реакциялар т‰зіледі, б±л аллергиялыќ реакциялар (грек. allos-басќа, ergon-єсер ету). Аллергиялыќ реакция түзетін антигендер аллергендер деп аталады. Аллергендер дєст‰рлі антигендерден физикалыќ жєне химиялыќ ќасиеттерімен ерекшеленеді. Аллергендерге химиялыќ т±раќтылыќ жєне сорбция ќабілеттілігі немесе майда бµлшектерге агрегациялануы тєн. Аллергиялыќ реакциялар келесі иммундыќ механизмдерге негізделеді: аллерген организмге алѓашќы рет енгенде спецификалыќ антиденелер µндіріліп, спецификалыќ сенсибилизацияланѓан (лат. sensibilis - сезімтал) Т-лимфоциттер т‰зіледі. Б±л кезде клиникалыќ кµріністер болмауы м‰мкін. Аллергендер реактивтілігі µзгерген организмге ќайта енгенде аллергиялыќ жаѓдай дамиды. Осы жерден аллергиялыќ реакциялардыњ басќа атауы т‰зіледі, яѓни жоѓары сезімталдыќ. Аллергия (жоѓары сезімталдыќ) – б±л патологиялыќ иммундыќ процесті дамытатын аллергенге организмніњ спецификалыќ µзгеруі. Иммунитет пен аллергия антиген мен антидененіњ єсерлесуіне негізделеді, біраќ иммунитетте пайда болѓан комплекс ќорѓаныс ќызметін атќарады, ал аллергияда жасушалар заќымданады, яѓни патологиялыќ єсер болады. Жоѓары сезімталдыќ реакциялары жедел дамитын жєне баяу дамитын реакциялар болып бµлінеді. Реакциялардыњ аллергенге ќарќындылыѓы организмніњ генетикалыќ ерекшеліктеріне, аллергеннніњ т‰ріне, сенсибилизация дєрежесіне, ену тєсіліне байланысты болады. Адамдардыњ 20%-ында аллергияныњ кез-келген т‰рі кездеседі: нан пісіретін зауыттар мен наубайханалар ж±мысшыларыныњ 30-40%-ында ќара бидай, бидай, жєне басќа дєнді даќылдарѓа, жылќы µсіру шаруашылыѓындаѓы 20% ж±мысшылар жылќыныњ ќайызѓаѓына жоғары сезімтал болады. Дєрілік аллергия аллергиялыќ аурулардыњ арасында екінші орында: пенициллинге – 63; басќа антибиотиктерге – 11,9, амидопиринге – 6,3; сульфаниламидті препараттарѓа – 6; бромидтарѓа – 4,4; ќ±рамында йод бар препараттарѓа – 4,1%. Вакциналарды, дєрілік сары суларды жєне стероидты емес ќабынуѓа ќарсы препараттарды енгізгенде 11% аллергиялыќ реакциялар дамиды. Аллергендер ќоршаѓан ортада кењ тараѓан. Єдебиеттерде аллергендердіњ бірнеше жіктемесі кездеседі: шыѓу тегіне, организмге ену жолына ќарай жєне т.б. А.Д.Адо бойынша аллергендер ж±ќпалы жєне ж±ќпалы емес болып бµлінеді. Организмге енуіне ќарай экзоаллергендер жєне эндоаллергендер болады. 17-ші суретте аллергендердіњ шыѓу тегіне ќарай сипаттамалары бейнеленген. Жоѓары сезімталдыќ реакцияларыныњ негізгі ќатысушылары мес жасушалар, базофилдер, эозинофилдер, сары сулыќ жєне ±лпа медиаторлары. Аллергиялыќ реакциялардыњ даму кезењдері. А.Д.Адоныњ жіктемесіне с‰йенсек, кез-келген аллергиялыќ реакцияны, оныњ даму механизміне байланыссыз, ‰ш кезењге бµлуге болады: иммунологиялыќ, патохимиялыќ жєне патофизиологиялыќ. Иммунологиялыќ кезењде аллерген еркін айналып ж‰рген немесе жасушаларѓа бекітілген спецификалыќ антиденелермен немесе спецификалыќ эффекторлыќ Т-жасушалармен єсерлеседі. Патохимиялыќ кезењде жасушалардан медиаторлар бµлінеді. Б±л кезде жедел дамитын жоѓары сезімталдыќта дегидрогеназаныњ тежелуімен, гипоксиямен жєне гликолиз кµрсеткіштерініњ µзгеруімен ж‰ретін биохимиялыќ µзгерістер дамиды. Патофизиологиялыќ кезењде м‰шелер мен ±лпалар ќызметтері б±зылады. Б±л кезењдердіњ атауы аллерген организмге енгеннен кейін реакцияныњ даму уаќытына негізделген. Жедел дамитын жоѓары сезімталдыќ (жедел, анафилаксиялыќ, реагинді реакция) аллерген организмге т‰скеннен соњ 30 минут ішінде дамиды. М±ндай реакциялар антиденетєуелді реакцияларѓа жатады. Классикалыќ аллергиялыќ реакция (шынайы) «IgЕ+аллерген» комплексініњ т‰зілуімен ж‰реді (Кумбс жіктемесі бойынша I-ші типті реакция). IgЕ-мен қатар реакцияѓа IgА, IgМ, IgG, киллерлік ќасиеті бар комплекс т‰зетін комплемент ќатысуы м‰мкін (цитотоксикалыќ сезімталдыќ немесе II-ші типті реакция жєне иммундыќ комплекстермен заќымдайтын реакциялар немесе III-ші типті реакция). I-ші типті жедел дамитын жоѓары сезімталдыќ тегіс б±лшыќ еттер мен ќан тамырларыныњ реакциясы т‰рінде дамиды: б±лшыќ еттердіњ, бронхтардыњ, асќазан-ішектіњ жиырылуы, ќан тамырларыныњ бірден кењеюіне байланысты ќан ќысымыныњ тµмендеуі, ќан тамыр ќабырѓалары µткізгіштігініњ жоѓарылауы, сілекейдіњ кµп мµлшерде бµлінуі, сары су мен плазманыњ ±лпаѓа шыѓуы, ±лпалардыњ ісінуі болады. Жергілікті немесе жайылѓан жедел дамитын жоѓары сезімталдыќ мес жасушалар мен базофилдерден бірден жєне кµп мµлшерде медиаторлардыњ бµлінуімен ерекшеленеді. Б±л феномен мес жасушалар мен базофилдердіњ дегрануляциясы деп аталады. Жедел дамитын жоѓары сезімталдыќ реакцияларына ќатысатын негізгі медиаторлар 15-ші кестеде кµрсетілген. Мес жасушалардыњ ерекшелігі оларда кµп мµлшерде полисахаридтерден, ферменттерден, металдардан жєне басќа аз зерттелген ќосындылардан т±ратын гранулдардыњ болуы (100-500). Мес жасушалардыњ кµпшілігі ќан тамырлардыњ айналасында, дєнекер ±лпаларда, шырышты ќабыќтарда, ішектіњт‰ктерінде жєне жасушаларында, т‰к фолликулдары мен бездердіњ ќасында топталѓан. Мес жасушалар тимус тєуелді жєне тимус тєуелсіз болып бµлінеді. Мес жасушалардыњ µмір с‰ру ±заќтыѓы жылдарѓа, айларѓа созылады. Базофилдер мен базофилді гранулоциттер шеткі ќанда 0,1-1% лейкоциттерді ќ±райды. Базофилдер гранулаларында гистамин, пероксидаза, гидролазалар болады. Базофилдердіњ µмір с‰ру ±заќтыѓы 8-12 к‰н. Базофилдер жасушалыќ реакцияларда мањызды роль атќарады. Базофилдердіњ жергілікті топталуы псориазда, ж‰йелі ќызыл жегіде, трансплантациялыќ иммунитет реакцияларында, аллергиялыќ жанамалы дерматитте байќалады. Аллергендердіњ шыѓу тегіне ќарай жіктелуі
Таѓамдыќ (таѓамдыќ µнімдер) Т±рмыстыќ (‰й шањы, кітап шањы, ‰й шањыныњ кенелері, т.б.) Жануарлар (т‰гі, ќайызѓаќ, т‰біті, ќауырсыны, т.б.) ¤сімдіктер Дєрілік (µсімдік тозањы, (антибиотиктер, т.б.)
тамыры, т.б.
Химиялыќ Бактериялыќ Сањырауќ±лаќ (бояулар, тушь, т.б.) (стафилококктар, (споралар, зењ) стрептококктар, т.б.)
Жедел дамитын аллергиялыќ реакциялардыњ негізгі медиаторлары
Мес жасушалар базофилдермен тыѓыз байланысќан. Мес жасушалар мен базофилдерде IgЕ, простагландиндер, гистаминдер, холералыќ энтеротоксиндер, адренергиялыќ (a жєне b) жєне холинергиялыќ субстраттар ‰шін мембраналыќ рецепторлар бар. Жоѓары биологиялыќ белсенділік мес жасушалар мен базофилдердіњ гистамин, гепарин, серотонин, лейкотриендер, простагландиндер, цитокиндер (ИЛ-4,13,3,5, ФНОa жєне т.б.) сияќты медиаторларына тєн. Мес жасушалар мен базофилдер Ig (IgЕ) ‰шін арналѓан Fc-рецепторлар арќылы белсенеді. Кумбс жіктемесініњ I-типіне жататын, IgЕ арќылы ж‰ретін аллергиялыќ реакциялар “ атопия ” (грек. atopos – ќалыптан ауытќыѓан, ерекше) терминімен белгіленеді. “Атопия” термині реакция т±ќым ќуалаушылыќ негізінде дамыѓан жаѓдайда да ќолданылады. IgЕ-ніњ плазматикалыќ жасушалармен µндірілуі Т-лимфоциттерден жоѓары тєуелді процесс болып саналады: синтез Тх2 цитокиндерімен к‰шейтіледі жєне баќыланады, Тх1 цитокиндері IgЕ синтезін тежейді (18-ші сурет). Сау адамдарда Тх1 цитокиндері басым, ал атопиялыќ реакциялары бар жєне аллергиялыќ ауруларѓа бейімді науќастарда Тх2 цитокиндері кµп болады. IgЕ синтезініњ ерекшелігі аллергенмен єсерлескеннен кейін бірден кµбеюге ќабілеттілігінде. IgЕ-ніњ µсуі IgG-ѓа ќараѓанда біршама жоѓары (10 есе). Шырышты ќабыќтардыњ (таѓамдыќ, респираторлыќ аллергия) аллергиялыќ реакцияларында ќандаѓы IgЕ ќ±рамы 1%, 99%-ы шырышты ќабыќтардыњ эпителилері арќылы µндіріледі. Аллергиялыќ жаѓдайларда IgЕ ‰шін СД23-рецепторлар жоѓары концентрацияда гранулоциттерде, тромбоциттерде, лимфоциттерде, эозинофилдерде, моноциттерде жєне ќанныњ басќа жасушаларында аныќталады. IgЕ синтезінде СД23-тіњ иммунореттеушілік ролі бар. I-типті аллергиялыќ реакциялардыњ негізгі клиникалыќ кµріністері: есекжем, бронх демікпесі, Квинке ісігі, анафилаксиялыќ шок; II-типті реакцияда (IgЕ тєуелсіз) – АВО жєне Rh-конфликттарда гемолитикалыќ реакциялар; III-типті реакцияларда – сары су ауруы, коллагеноздар, созылмалы гломерулонефрит, єрт‰рлі васкулиттер. Баяу дамитын жоѓары сезімталдыќ (жасушалар арќылы дамитын, туберкулин типті) – немесе Кумбс жіктемесі бойынша IV-типті реакция. Белгілі аллергендердіњ єсерінен организмде антиген-спецификалыќ СД4+ Т-лимфоциттер топталады. Ќабыну симптомдары 24-48 саѓаттан кейін дамиды. Аллерген мен спецификалыќ Т-лимфоциттерн байланысќаннан кейін кµп мµлшерде биологиялыќ белсенді заттар (ќабыну жєне деструктитві процестер т‰зетін лимфокиндер) бµлінеді. Реакциялар антиденелердіњ т‰зілуімен байланысты емес, ал 30-дан аса медиаторлардыњ ќатысуымен жасуша арќылы ж‰реді. Манту реакциясы баяу дамитын жоѓары сезімталдыќтыњ т‰рі болып есептеледі.
Жедел жєне баяу дамитын жоѓары сезімталдыќтардыњ белгілері
Баяу дамитын реакцияларѓа туберкулезде, бруцеллезде, туляремияда болатын жоѓары сезімталдыќ жатады. Баяу реакциялар кµптеген созылмалы, ±заќќа созылатын бактериялыќ, вирустыќ (ќызамыќ, паротит), сањырауќ±лаќтыќ, паразитарлыќ ауруларда дамиды. Баяу дамитын жоѓары сезімталдыќтыњ кµп кездесетін клиникалыќ кµрінісі – єрт‰рлі химиялыќ заттардыњ єсерінен (формальдегид, парфюмерлік б±йымдар, бояулар жєне т.б.) терініњ сенсибилизациясыныњ нєтижесінде болатын аллергиялыќ жанамалыќ дерматит. Жедел жєне баяу дамитын жоѓары сезімталдыќтар иммунологиялыќ табиѓаты бойынша ±ќсас: антиген мен аллерген міндетті т‰рде байланысады; реакция сенсибилизацияланѓан адамдарда дамиды. Аллергиялыќ реакция дамыѓанда жоѓары сезімталдыќ реакцияларыныњ барлыќ тµрт типі ќатысуы м‰мкін. Организмніњ жоѓары сезімталдыѓыныњ V типі бар деп есептеледі. Оларѓа IgG-изотипке к‰шейткіш жєне тежегіш єсер ететін рецепторларѓа антиденелер ќатысуымен ж‰ретін реакциялар жатады. Мысал ретінде м±ндай патологияларѓа аутоиммундыќ тиреоидитті (20% науќастарда ТТГ рецепторына антиденелер аныќталѓан) келтіруге болады. Эозинофилдер аллергиялыќ реакциялар кезінде (ж±тќыншаќ, пішен ќызбасындаѓы бронхтар, демікпе, ішектерде – паразитарлыќ инфекциялар) ќабыну инфильтраттарыныњ кµп бµлігін ќ±райды. Олар кейбір аутоиммундыќ ауруларда да байќалады. Эозинофилдердіњ IgМ мономеріне рецепторы бар, «Аг+Ад» комплексін фагоцитоздайды, ќ±рамында IgЕ бар, базофилдер мен мес жасушалардыњ ќызметтерін µзгертеді. Иммунологиялыќ жоѓары сезімталдыќ реакцияларымен ќатар иммунологиялыќ емес жоѓары сезімталдыќ реакциялары да болады. Б±л реакциялар псевдоаллергиялыќ (жалѓан аллергиялыќ) деп аталады жєне оныњ тек ќана екі кезењі болады – патохимиялыќ жєне патофизиологиялыќ. Клиникалыќ кµріністері бейспецификалыќ жолмен бµлінетін медиаторлардыњ ќатысуымен ±ќсас болады. Реакциялар жасушалардан гистамин жєне басќа биологиялыќ белсенді медиаторлардыњ бµлінуін к‰шейтетін заттар – гистаминолибераторлармен (лат. liberatio – бµліну) түзіледі. Гистаминолибераторларѓа комплемент ж‰йесініњ кейбір фрагменттері (С3а, С4а, С5а жєне т.б.), полиаминдер, кейбір антибиотиктер, ќан алмастырѓаштар, рентгенконтрастты заттар, таѓамдыќ ќоспалар, гельминттер µнімі; жергілікті анестетиктер; ќ±рамында фтор жєне хлор болатын ќоспалар, к‰кірт ќоспалары; гистамин мен тиаминге бай таѓамдыќ заттар жатады. Псевдоаллергиялыќ реакциялар гистаминніњ кµп мµлшерде бµлінгенінде ѓана емес, сондай-аќ оныњ инактивациялануының б±зылуында да дамиды. Гистаминніњ инактивациясы ішекте ферменттік ыдырау нєтижесінде эпителилерден µндірілетін мукопротеидтермен байланысуынан болуы м‰мкін. Спецификалыќ жєне бейспецификалыќ аллергиялыќ аурулардыњ дифференциалдыќ диагностикасыныњ бірќатар ќиыншылыќтары бар. Псевдоаллергиялыќ реакциялар кезінде 100% науќаста ќосымша созылмалы аурулар, инфекция ошаќтары, асќазан-ішек жолдарыныњ, бауыр аурулары, дисбактериоз кездеседі. Аллергиялыќ ќабыну процестері вегетативті ж‰йке ж‰йесініњ ќызметімен байланысты болады. Симпатикалыќ жєне парасимпатикалыќ рецепторлар мес жасушалармен биологиялыќ белсенді заттардыњ бµлінуін к‰шейтетін циклдік нуклеотидтердіњ (АМФ жєне ГМФ) жасуша ішілік дењгейіне єсер етеді. Лабораториялыќ диагностика єдістері. Жедел дамитын жоѓары сезімталдыќтыњ диагностиксында тері сынамалары, лейкоциттерден гистамин бµлінуі реакциясы (Шелли реакциясы), базофилді сынама жєне т.б. єдістер ќолданылады. Лабораториялыќ клиникалыќ иммунологияда иммундыќ статусты баѓалауда жєне IgЕ мен IgG4-тєуелді жаѓдайларды диагностикалаѓанда иммуноферметті, иммунохемилюминесцентті, радиоиммундыќ анализ єдістері ќолданылады. Тексеруге науќастыњ сары суы, секреттері, лаваждыќ с±йыќтыќтары, сілекейі жєне т.б. с±йыќтыќтары алынады. Сондай-аќ, ж‰йелі ќызыл жегі, ревматоидтыќ артрит, аутоиммундыќ тиреоидит сияќты ауыр патологиялардыњ белсенділігін баѓалауда IgЕ-ні аныќтау жоѓары нєтиже берді. Ревматоидтыќ артрит жєне ж‰йелі ќызыл жегі ауруларыныњ белсенді фазасында 45-60% науќастардыњ сары суында IgЕ мµлшері µте жоѓары болады (ќалыптан 4-8 есе кµп). Баяу дамитын жоѓары сезімталдыќты диагностикалау ‰шін эффекторлыќ жасушалардыњ цитокиндерді µндіру ќабілеттігін, аллергеннніњ єсерінен бласттрансформацияѓа ќабілеттілігін баѓалайтын; лейкоциттер миграциясын тежейтін факторларды т‰зетін, цитотоксикалыќ реакцияларды аныќтайтын єдістер ќолданылады. Єрт‰рлі єдістерді (тері-сенсибилизациялыќ, цитотоксикалыќ сынама, ИФА єдісімен сары судаѓы спецификалыќ IgЕ концентрациясы жєне т.б.) ќолдана отырып алынѓан реакциялардыњ нєтижелері бірдей болмауы м‰мкін екендігін ескеру ќажет. Б±л таѓы да жоѓары сезімталдыќ реакциялары механизмдерініњ жєне спецификалыќ антиденелер мен эффекторлыќ жасушалардыњ физикалыќ-химиялыќ ќасиеттері айырмашылыѓыныњ к‰рделілігін дєлелдейді.
Сабақтың мазмұны:
№5 сабақ
Тақырып: Біріншілік және екіншілік иммунжетіспеушіліктер. Вакцинопрофилактика. Вакцина жасаудың қазіргі принциптері. ИММУНТАПШЫЛЫЌ ЖАЃДАЙЛАР Иммунтапшылыќ жаѓдайлар (лат. dificio – тапшылыќ, кем болу) – иммундық ж‰йеніњ бір немесе бірнеше тізбектері (компоненттері) ќызметтерініњ тµмендеуіне немесе жойылуына алып келетін заќымданулармен ерекшеленетін организмніњ иммунологиялыќ реактивтілігініњ б±зылуы. Иммунтапшылыќ жаѓдайлардыњ клиникалыќ кµрінісі ж±ќпалы, аутоиммундыќ процесс, аллергия, ќатерлі ісіктер т‰рінде болады. Иммундық ж‰йе тізбегініњ тапшылыѓына ќарай иммунологиялыќ жетіспеушіліктер келесі т‰рлерге бµлінеді: 1. Лимфоидтыќ: В, Т-жасушалар, біріккен т‰рі. 2. Фагоцитоз дефектісі: миграция жєне адгезия, эндоцитоз жєне киллерлік ќызметтердіњ дефектісі. 3. Комплемент ж‰йесініњ дефектісі 4. Басќа дефектілерге байланысты иммунтапшылыќтар: хромосомдыќ б±зылыстар, алмасу патологиялары жєне т.б. Иммунтапшылыќтар 2 топќа бµлінеді: біріншілік (туа біткен, т±ќым ќуалайтын) жєне екіншілік (ж‰ре пайда болѓан). Біріншілік иммунтапшылыќтардыњ бірнеше жіктелуі бар: алѓашќы жіктелу біріншілік иммунтапшылыќтардыњ патологиялыќ формаларына негізделген (1972. БД¦), 1974 ж. жіктелу негізіне (Ю.М. Лопухин. Р.В. Петров) иммунитеттіњ Т жєне В ж‰йелері ќалыптасуыныњ єрт‰рлі кезењдерініњ генетикалыќ дефектілерініњ дењгейі алынѓан. 1977 ж. жіктелуі иммундыќ ж‰йе ќызметініњ молекулалыќ-генетикалыќ механизмдерініњ жања деректерімен жітілдірілген. Организмніњ физиологиялыќ ерекшеліктеріне байланысты иммундыќ ж‰йеніњ келесі т‰рлері де болады: нєрестелік, ќартайѓан шаќ, ж‰ктілік. БД¦ кµрсеткіштеріне ќарай адамныњ денсаулыѓы оныњ µмір с‰ру ќалпына (50-60%), экологиялыќ факторларѓа (шамамен 20%), генетикалыќ аппаратќа (10%) жєне басќа факторларѓа (10%) байланысты болады. Біріншілік иммунтапшылыќтар гендердіњ дефектілерімен ерекшеленіп, µмір с‰ру м‰мкіндігі жоќ, постнаталды периодтыњ ерте кезењінде байќалады. Біріншілік иммунтапшылыќтарыныњ жиілігі 10 000-100 000 нєрестеге 1 жаѓдай болып келеді. Біріншілік иммунтапшылыќ алѓашќы рет 1952 жылы аѓылшын дєрігері Брутонмен 8 жасар балада электрофорез кезінде гамма-фракциялардыњ болмауымен аныќталѓан (Брутон агаммаглобулинемиясы). Кестеде кейбір біріншілік иммунтапшылыќтардыњ сипаттамасы берілген. Кейбір біріншілік иммунтапшылыќтардыњ сипаттамасы
Біріншілік иммунтапшылыќпен ауыратын кµпшілік науќастар с‰йек кемігін кµшірудіњ ќазіргі заманѓы технологиясыныњ м‰мкіншіліктеріне ќарамастан ересек жасќа дейін жасамайды. Екіншілік (ж‰ре пайда болѓан) иммунтапшылыќтар єрт‰рлі сыртќы факторлардыњ єсерімен ерекшеленеді (сєулелендіру, фармакологиялыќ заттар, вирустардыњ єсері); иммундыќ ж‰йеніњ єрт‰рлі тізбектері ќызметтерініњ жетіспеушілігімен сипатталады. Екіншілік иммунтапшылыќ жаѓдайлар хирургиялыќ операцияларда, стресте, дєрілік заттармен емделгенде, ќатерлі ісіктерде, иммундыќ ж‰йе м‰шелерін алып тастаѓанда, тимустыњ инволюциясына байланысты жас µзгерістерінде, шала туылѓанда, к‰йіктерде, алкоголизмде, микроэлементтер жетіспеушілігінде (мырыш, мыс, селен жєне т.б.) болуы м‰мкін. Ќазіргі кезде пандемиялыќ сипаттамасы бар ењ ќатерлі ауруларѓа иммунтапшылыќ вирусымен түзілетін иммундыќ ж‰йеніњ инфекциясы (АИВ (ВИЧ)-инфекциясы) немесе ж‰ре пайда болѓан иммунтапшылыќ синдромы (ЖИТС (СПИД)) жатады. Біріншілік иммунтапшылыќтардан ерекшеленетін екіншілік иммунтапшылыќтардыњ негізгі белгілері: генетикалыќ дефектілермен байланысы болмауы, созылмалы патологиялыќ процестермен бірігуі, негізгі ауруды емдеуіне ќарамастан иммундыќ ж‰йеніњ µзгерістерініњ саќталуы. Екіншілік иммунтапшылыќтыњ иммунопатогенезіне єрт‰рлі дењгейде иммунореттушіліктіњ б±зылуы: идиотип-антиидиотип, иммунреттелудіњ Т-жасушалыќ субпопуляциялардыњ б±зылуы, антигенді таныстырушы жасушалар ќызметініњ б±зылуы салдарынан антигенді тану процесініњ µзгеруі, адгезия молекулалары экспрессиясыныњ б±зылуы жєне т.б. АИВ-инфекция жаѓдайында иммундыќ ќабілетті жасушалар вируспен заќымдалады. Екіншілік иммунтапшылыќтардыњ Д.К.Новиков жєне В.И.Новикованыњ жіктемесі кењінен тараѓан, ол лабораториялыќ-идентификациялыќ белгілерге негізделген.
Негізгі екіншілік иммунтапшылыќтардыњ жіктелуі (Д.К.Новиков, В.И.Новикова, 1974)
Екіншілік иммунтапшылыќтар этиологиялыќ факторларѓа ќарай ж±ќпалы (АИВ-инфекция, ж±ќпалы мононуклеоз) жєне ж±ќпалы емес (басќа сыртќы факторлар) болып бµлінеді. Иммундыќ иммунтапшылыќтарѓа терењірек тоќталайыќ. Екіншілік иммунтапшылыќ кµбінесе ересек жаста байќалады. Біраќ, біріншілік иммунтапшылыќтар сияќты клиникалыќ кµрінісі ќосалќы патологиялармен, яѓни ж±ќпалы синдромдардыњ болуымен аныќталады. Осыѓан байланысты аурудыњ патогенезі ж±ќпалы антигендермен иммуномодуляциялау факторларына негізделеді: жасушалардыњ инфицирленуі, цитокиндер µнімініњ µзгеруі (ИЛ, ИФН жєне т.б.), комплементті белсендіргіш жєне иммундыќ ж‰йеніњ ќызметін тежегіш иммундыќ комплекстердіњ кµп мµлшерде т‰зілуі. Ж±ќпалы мононуклеоз – иммундыќ ж‰йеніњ ж±ќпалы ауруы. Этиологиясы – Эпштейн-Барр вирусы. Нысана жасуша В-лимфоцит. Вирус В-лимфоциттерде, лимфоидтыќ фолликулдарда кµбейеді. Вируспен жетілген жасуша СД8+- лимфоциттер ‰шін нысана болып оларды белсендіреді. Жазылѓаннан кейін вирус ±заќ уаќытќа дейін сілекейде аныќталады. Ауру вирустыњ персистенуімен созылмалы т‰рге µтуі м‰мкін. Ж±ќпалы мононуклеоз кезінде 70-100% науќастарда дєрілік заттарѓа аллергиялыќ реакциялар т‰зілуі м‰мкін. Лабораториялыќ белгілері: лимфоцитоз, моноцитоз, 50-70% лимфоциттердіњ бластты т‰рлері, Эпштейн-Барр вирусына IgМ, IgG антиденелерініњ болуы. Ж‰ре пайда болѓан иммунтапшылыќ синдромы (ЖИТС) немесе АИВ-инфекциясы. 1983 жылы адамныњ иммунтапшылыќ вирусы аныќталды, оныњ негізгі ерекшелігі СД4+ Т-лимфоциттеріне тропты болуы. Ауру Т-жасушалыќ тапшылыќтыњ т‰зілуімен сипатталады (ж±ќпалы синдром). ВИЧ ретровирустар т±ќымдастыѓына, лептивирустар т±ќымдастыќ астынажатады. Биологиялыќ жєне иммунологиялыќ мањызды антигендер gp41, gp120,p7, p17, p24, p54 (Р.М.Хаитов, Г.А.Игнатьева, 1992) жєне басќа аќуыздар т‰рінде келтірілген. Симптомсыз кезењде науќастыњ ќанында вирустыњ 106 генетикалыќ варианты, µршу кезењінде – шамамен 108 варианты болады. Вирустыњ репликациялану циклы 10 саѓатты ќ±райды. Вирустыњ µзгергіштігі – вирустыњ тіршілік ету ортаѓа бейімделуініњ негізгі биологиялыќ механизмі. Вирустар макрофагтарда орналасады. Т-лимфоциттер жойылуыныњ негізгі себептері вирус бµлшектерініњ жиналуы, инфицирленген жасушаларда апоптоз процесініњ белсенуі, олардыњ бетініњ «бµгделік» ќасиетімен жетілуі, б±л жетілген жасушаларѓа СД8+ цитоксикалыќ механимініњ белсенуіне алып келеді. АИВ-њ негізгі берілу жолдары: жыныстыќ ќатынас, трансфузия, стомотологиялыќ, гинекологиялыќ жєне басќа жєрдем кезінде зарарсыздандырылмаѓан аспаптармен манипуляция жасау. Балаларда трансплацентарлыќ жолмен, инфицирленген анасыныњ с‰ті арќылы ж±ѓады. Гомосексуалдыќ ќатынаста - 1%, гетесексуалдыќ ќатынаста – 0,1%; ќан препараттары арќылы жєне трансплантологияда - 100%; трансплацентарлы жолмен – 15-20%; ана с‰ті арќылы – 30-40% ж±ѓуы м‰мкін. АИВ-инфекциясыныњ бірінші кезењі шеткі ќанда СД4+-лимфоциттердіњ тµмендуімен ж‰реді, екінші кезењде вирустыќ аќуыздарѓа антиденелер кµбейеді, спецификалыќ СД8+ жасушалар саны жоѓарылайды. Б±л кезењде вирус ќаннан жойылып, фолликулярлыќ дендритті жасушалардыњ бетінде антиденелермен бірігіп жиналады. Кейін вирус СД4+-лимфоциттерге, біріншілік жєне екіншілік фолликулдарѓа енеді. Б±л кезде СД4+-лимфоциттердіњ саны ќалыптасады. Соњынан вирустыњ кµбеюімен лимфоидтыќ ±лпа ж‰дейді, лимфоциттердіњ пролиферациялануы тµмендейді, СД4+-жасушалардыњ дењгейі тµмендейді, антигенді таныстырушы жасушалар (дендритті жасушалар) жєне макрофагтар жойылады, вируспен жетілген СД4+-жасушаларды б±затын СД8+-цитотоксикалыќ лимфоциттер белсенеді. Иммунтапшылыќ жаѓдай дамып, пневмоцисталармен, токсоплазмалармен, микобактериялармен, кандидалармен, цитомегаловирустармен, герпес вирусымен шаќырылатын оппортунистік инфекциялардыњ дамуы ‰шін жаѓдай туѓызады. Ќанда СД4+ Т-лимфоциттерініњ тµмендеуі, сары суда р24 спецификалыќ аќуыз концентрациясыныњ жоѓарылауы, сары суда АИВ core аќуыздарына антиденелер концентрациясыныњ тµмендеуі АИВ-инфекциясыныњ µршуініњ негізгі маркерлері болып табылады. СД4+ Т-лимфоциттердің <200 кл/мкл (<14%) тµмендуі инфекцияныњ даму индикаторы болып табылады. АИВ инфицирленген науќастардыњ диагностикасы ќанда АИВ-ќа антигенді және антиденелерді аныќтау арќылы, иммуноферментті анализ (ИФА), культуралыќ жєне полимераздық тізбектік реакция (ПТР) єдістерімен лимфоциттерде ВИЧ провирусын аныќтау арќылы ж‰ргізіледі. Ауруѓа бейімді науќастарды тексергенде ИФА єдісімен сары судаѓы антиденелерді аныќтау ќажет. Нәтиже оњ болған жағдайда оны дєлеледеу ‰шін иммуноблотинг єдісімен тексеріледі. Ал нєтиже к‰мєнді болса ПТР єдісімен лимфоциттерде АИВ провирустарын аныќтау ‰шін тексеру ж‰ргізу ќажет. Анасы инфицирленген 1 жасќа дейінгі балаларда жоѓарыда кµрсетілген єдістерді пайдалан отырып р24 немесе провирус аныќталады. Кез келген нєтижеде (оњ немесе теріс) 2-4 аптадан кейін ќайта тексеру ќажет. АИВ-инфекциясыныњ диагностикасында эпидситуациямен байланы-сы жоќ ж±ќпалы синдромныњ болуын, аурудыњ ерекше аѓымын, антибактериалды терапияѓа резистентті аурудыњ ±заќќа созылуын, єлеуметтік-ќоѓамдыќ жаѓдайыныњ тµмендігін, анамнезінде бірнеше рет ќан препараттарыныњ ќ±йылуын, сексуалдыќ баѓытын жєне де ауруды ж±ќтыратын басќа факторларды ескеру ќажет. АИВ-инфекциясын диагностикалаудыњ ќазіргі заманѓы технологиялары дер кезінде ауруды аныќтауѓа жєне ќажетті емдік шараларды ж‰ргізуге м‰мкіндік тударады. Зерттеу маќсатында сары су, сілекей, несеп, ж±лын с±йыќтыѓы, пунктаттар, биоптаттар ќолданылады. АИВ-инфекциясыныњ лаборатория-лыќ диагностикасы спецификалыќ жєне бейспецификалыќ сынамаларды ќамтиды.
ВИЧ-инфекциясыныњ диагностикасы Дата добавления: 2015-10-11 | Просмотры: 1600 | Нарушение авторских прав |
АЛЛЕРГЕНДЕР
аѓаш т‰біті, жемісі,