 |
|
АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология |
Сипаттамалары жєне жіктелуі.Антигенніњ организмге енгізілуі ќорѓаныс реакциясын туѓызады, антиденелер µндіріліп, антигенмен байланысады. Антиденелер (грек. anti - ќарсы) аќуыздар класыныњ гликопротеиндер тобына жатады, олар ќанда жєне басќа биологиялыќ с±йыќтыќтарда болады, олардыњ бірќатар жалпы ќасиеттері бар. Антиденелердіњ бар екендігін 1881 жылы микробиологтар ж±ќпалы ауруларѓа ќарсы вакцина дайындау ‰стінде аныќтаѓан. Бактериялармен ауырѓандардыњ сарысуын араластыра отырып ќоздырѓыштардыњ агглютинациясы мен агглютинаттардыњ т±нуын аныќтау м‰мкіндігі туды. Ќанныњ б±л компоненттерін глобуллиндер (лат. globulus – шар тєрізді т‰йіршіктер, яѓни ќарапайым пішін) деп атады. Кейінірек, электрофорезді, ал оданда кейін иммуноэлектрофорезді ќолдана отырып электрофорездік ќимылына ќарай глобуллиндер ‰ш фракцияѓа бµлінді: альфа, бета жєне гамма. Дегенмен, 1939 жылы антиденелер ќызметтерін гамма-глобуллиндер атќаратыны дєлелденді. «Антидене» жєне «гамма-глобуллин» терминдері бірдей иммунологиялыќ мањызды заттар деген т‰сінікті білдіреді. Соњынан Халыќаралыќ жіктелуі ±сынысында «гамма-глобуллиндер» иммуноглоубллиндер (Ig) деп аталѓан. Ќорѓаныс факторы ретінде иммуноглобуллиндер тµмендегі негізгі эффекторлыќ ќызметтерді атќарады:
Иммуноглобуллиндердіњ ќ±рылысы Иммуноглобуллиндердіњ ќ±рылысы мен ќызметтерін ќарастырѓанда иммуноглобуллиндердіњ «гетерогендігі» жєне «вариабелдігі» т‰сініктерін ажырату ќажет. Иммуноглобуллиндердіњ гетерогендігі – б±л иммуноглобуллиндердіњ ауыр жєне жењіл тізбектерініњ аллотиптерін, подкластарын ажырата алатын молекуланыњ константалыќ бµліктерімен (С) (лат. constans – т±раќты) ерекшеленетін ќасиеті Иммуноглобуллиндердіњ вариабелдігі (лат. varians - µзгергіш, V) – иммуноглобуллиндердіњ жеке сипаттамасы. Иммуноглобуллиндердіњ негізгі ќ±рылымдыќ бірлігі – екі ±ќсас «жењіл» (L - light) жєне екі ±ќсас «ауыр» (H - heavy) тізбектерінен т±ратын тµрт тізбектік полипептидті комплекс. Олар молекулалыќ массасы бойынша ажыратылады. Жењіл тізбек каппа (c) және лямбда (l) болып екі т‰рге бµлінеді жєне иммуноглобуллинніњ барлыќ т‰рлеріне жалпы болып есептеледі. Жењіл жєне ауыр тізбектері µзара дисульфидті кµпіршелер арќылы байланысады (8-ші сурет). Барлыќ иммуноглобуллиндердіњ ауыр жєне жењіл тізбектері єрќайсысы 110 аминоќышќылдарынан (домендер) т±ратын бірнеше бµліктерден ќ±ралѓан. Иммуноглобуллиндер ауыр тізбектерініњ домендерініњ санына ќарай бµлінеді: М жєне Е иммуноглобуллиндерінде 5 доменнен, ќалѓан иммуноглобуллиндерде 4 доменнен болады. Тізбектіњ соњѓы бµліктері µзгермелі (вариабелді - V) жєне т±раќты (константалы - С) аймаќтарды ќ±райды. Т±раќты аймаќтардыњ домендері комплексті байланысады, Fc рецепторларымен µзара єсерлеседі, яѓни иммуноглобуллиндердіњ эффекторлыќ ќызметтеріне жауап береді. L-тізбегініњ т±раќты аймаѓыныњ ќ±рылысы жењіл тізбектіњ c немесе l т‰ріне ќатысын аныќтайды. Ауыр тізбектіњ т±раќты аймаѓыныњ ќ±рылысы олардыњ изотипиясы мен иммуноглобуллиндердіњ класын аныќтайды. Єр адамдарда иммуноглобуллин молекулаларыныњ соњѓы аймаѓыныњ тізбегі біріншілік ќ±рылысымен ерекшеленеді, яѓни µзгермелілігімен сипатталады. Ауыр жєне жењіл тізбектіњ µзгермелі аймаќтары (VL+VH) антигендік байланыстыњ белсенді орталыѓын т‰зеді. Амин ќышќылы ќалдыќтарыныњ µзгергіштігі єрт‰рлі болады. Иммуноглобуллин молекулаларыныњ ќ±рылысында амин ќышќылы ќалдыќтарыныњ айырмашылыѓымен ерекшеленетін µте ‰лкен бµліктер болады. Б±л бµліктер µте µзгергіш (гипервариабелді) деп аталады. Олар антигенді танушы орталыќта орналасады жєне барлыќ аймаќтыњ 20%-ін ќ±райды. Иммуноглобуллин молекулаларында G иммуноглобулинін протеолиздік ферменттермен µњдегенде бµлінетін ‰ш мањызды аймаќ болады: Fab-фрагменті (аѓыл. fragment antigen bilding) – иммуноглобуллиндерді папаинмен µњдегенде т‰зіледі. Антиденелер ќасиетіне ие, себебі антигенді байланыстырушы орталыѓы бар. Fc-фрагменті (аѓыл. fragment crystalizable) – иммуноглобуллиндерді пепсинмен µњдегенде т‰зіледі. Дисульфидті байламмен байланысќан ауыр тізбектіњ екі соњѓы бµліктерінен т±рады. Комплементтіњ компоненттері мен иммундыќ компетентті жасушалардыњ Fc-рецепторыныњ байланысына жауапты. Fab-фрагменттері Fc-фрагменттерінен 2 есе кµп болады. Топсалы (шарнир) бµлік. Fc жєне Fab фрагменттерін байланыстырады. Полипептид болып табылады. Ќ±рамына кіретін дисульфидті байланыстардыњ саны иммуноглобуллиндердіњ кластары мен подкластары арасындаѓы функционалдыќ айырмашылыќтарын аныќтайды. “Топсалы” бµліктерге иммуноглобулин молекулаларыныњ иілімділігі, комплементті байланыстыру ќабілеті, протеолиздік ферменттерге сезімталдыќ дєрежесі байланысты болады. G3 жєне Д иммуноглобуллиндердің “топсалы” бµліктері ұзын болады. М жєне Е иммуноглобуллиндерінде арнайы «топсалы» бµлік болмайды, Fab жєне Fс фрагменттері ќосымша домендер арќылы байланысады. Fab-фрагмент антигенмен єсерлескеннен кейін Fс-фрагментте иммуноглобуллин молекуласыныњ эффекторлыќ ќызметтерін іске ќосатын µзгерістер т‰зіледі. Иммуноглобуллинніњ негізгі кластарыныњ арасындаѓы антигендік айырмашылыќтар тµмендегідей болады: Изотиптер – иммуноглобуллинніњ ауыр тізбегініњ т±раќты бµлігімен біріккен жєне иммуноглобулинніњ кластары мен подкластарын аныќтайтын антигендік детерминанталар. Аллотиптер (лат. allos - басќа) – иммуноглобуллинніњ ауыр жєне жењіл тізбегініњ т±раќты бµлігінде (каппа жєне лямбда) аныќталѓан антигендер. Иммуноглобуллиндердіњ аллотипиясы иммуноглобуллин молекуласындаѓы бір немесе екі амин ќышылыныњ алмасуымен ерекшеленеді. Идиотиптер – єрт‰рлі иммуноглобуллиндер антигендік ќасиетімен жєне антиденелер т‰зе алатын µзгергіш бµліктермен ерекшеленеді. Идиотиптерге ќарсы баѓытталѓан антиденелер антиидиотиптік антиденелер деп аталады. Олар антиденелерге ±ќсайды. Антиидиотиптік антиденелер мањызды иммундыќ реттеушілік ќызметін атќарады.
Ќазіргі кезде иммуноглобуллиндердіњ функционалдыќ-химиялыќ жєне биологиялыќ ќызметтерімен ерекшеленетін 5 класы (изотипі) бар: А, М, G, Д, Е. Барлыќ антиденелер иммуноглобуллин бола алады, біраќ барлыќ иммуноглобуллиндер антидене бола алмайды.
Иммуноглобулиндердің құрылымдық бірлігі: 1- антиген байланыстырушы орталық; 2 -Fab-фрагменті – иммуноглобулиннің антигенге қатынасын анықтайтын спецификалықтығы; 3 -Fc-фрагменті – соңғы бөлігі, оған иммуноглобулиндердің физиологиялық қасиеттері байланысты; 4 - «топса» («шарнир»)
Иммуноглобуллинніњ А, М, G, Е, D кластары бір-бірінен ауыр тізбегініњ ќ±рылысына ќарай ажыратылады. Єрбір ауыр тізбектерініњ класы ішінде субкластары (IgG1, IgG2, IgG3, Ig4) болады. Субкластар µзара ауыр тізбегініњ ќ±рылысына ќарай ажыратылады жєне спецификалыќ антисары сулармен аныќталады. IgМ – онтогенез бен филогенездіњ ерте иммуноглобуллиндері болып табылады. IgМ эволюция процесінде, ќ±рсаќ ішілік даму кезењінде, организмніњ иммундыќ жауабы т‰зілу процесінде пайда болады. IgМ В-жасушалардыњ бетінде пайда болып, жасушалардыњ ары ќарай жетілуіне белгі береді. В-жасушалар ерте даму кезењінде Т-жасушалары болмаѓан жаѓдайда да антигендердіњ бірнеше т‰рлеріне єсер етеді. Сарысулыќ М иммуноглобуллиндері белсенді орталыќтардыњ кµбеюін (валенттілігін) ќамтамасыз ететін пентамер болып табылады. IgМ – пентамер сары суда иммуноглобуллинніњ жалпы саныныњ 10-15%-ын ќ±райды. IgМ комплементтіњ эффекторлыќ белсендіргіші жєне агглютиноген болып есептеледі. IgМ плацента арќылы µтпейді, б±л нєрестелерге гемалитикалыќ аурудыњ алдын алуѓа мањызды. IgМ-пентамер бактериалдыќ инфекциялардан ќорѓанысты жауапќа ќатысады жєне В-жасушалардыњ мембрасында антигенді таныстырушы рецепторлардыњ ќызметін атќарады. Ол комплементті байланыстыру ќабілеті, опсонизациялыќ ќасиеттері мен гемолитикалыќ белсенділігі бойынша IgG–ге ќараѓанда белсенді. IgМ мономері кейбір аутоиммундыќ ауруларда (ж‰йелі ќызыл жегі), гаммапатияларда байќалады. Подкластары, аллотиптері жоќ. Кµп ќан ќ±йылѓан адамдарда анти-IgМ-антиденелері т‰зілуі м‰мкін. Б±л антиденелердіњ посттрансфузиялыќ реакцияларда ќатысатыны дєлелденбеген. IgМ концентрациясы перинаталдыќ инфекцияларда, жедел гепатиттерде, ж±ќпалы аурулардыњ жедел сатысында жоѓарылайды. IgG – жаќсы зерттелген сарысулыќ иммуноглобуллин. Сарысулыќ иммуноглобуллиндердіњ 75-80%-ын ќ±райды. Тµрт субкласы (G1, G2, G3, G4); екі аллотипі (ауыр жєне жењіл тізбектері) бар. IgG–іњ синтезін к‰шейту ‰шін ±заќ уаќыт антигенмен стимуляциялау ќажет. Бµлек антигендер IgG єрт‰рлі кластарын стимуляциялайды. Сары суда G1 кµп, ал G4 аз болады. Подкластар ќызметтері бойынша да ерекшеленеді. G1 жєне G3 фагоциттіњ Fc-рецепторларымен тыѓыз байланысады, б±л антигенніњ жасушамен ж±тылуын жењілдетеді. IgG1 жєне G3 табиѓи киллерлерді белсендіруге ќатысады, олар плацента арќылы µтеді. G1 жартылай ыдырау кезењі ±заќ (3 аптаѓа дейін), б±л нєрестеніњ пассивті иммунизациясында мањызды. IgG кері байланыс принципімен иммуноглобуллинніњ синтезін реттейді. IgG концентрациясы ж±ќпалы ауруларда, бауыр ауруларында, аутоиммундыќ ауруларда жоѓарылайды. Жоѓарыда айтылѓандай, IgM антигенмен байланысќаннан кейін біріншілік жауаптыњ антиденелеріне айналады. IgM синтезінен бірнеше к‰ннен кейін (5-7) IgG синтезделе басталады. Екіншілік жауапта бірден IgG µндіріледі. IgM синтезініњ IgG синтезіне ауысуы тікелей антидене синтездеуші жасушаларда ж‰реді. IgA – секреторлыќ с±йыќтыќтарда (уыз с‰тінде, кµз жасында, сілекейде, ішек сµлінде жєне т.б.) болатын иммуноглобулиндердіњ негізгі классы (с±йыќтыќтардаѓа жалпы ақуыздардыњ 80%-ы). Сарысулыќ IgA иммуноглобуллиндердіњ жалпы саныныњ 20%-ын ќ±райды. Сарысуда мономер, с±йыќтыќтарда ди- немесе тример т‰рінде болады. Секреторлыќ IgA-ныњ ерекшеліктері – оныњ ќ±рылысында секреторлыќ компонентінде (СК) ауыр жєне жењіл тізбегінен басќа эпителиалдыќ жасушалармен µндірілетін полипептидтердіњ болуы. “СК+ IgA” комплексі IgA эпителиалдыќ жасушалардыњ мембранасынан µткенде т‰зіліп, оны с±йыќтыќтарѓа бµледі. Секреторлыќ IgA (SIgA) басќа иммуноглобуллиндерге байланыссыз µндіріледі. IgA мономерін µндіретін плазматикалыќ жасушалар SIgA µндірілетін жерге жаќын орналасады. IgA димерлік формасы СК-пен байланысып, SIgA2 ±сынады. СК SIgA2 протеолизистік ферменттердіњ єсеріне тµзімділігін аныќтайды, ќ±рамында кµп мµлшерде єрт‰рлі лизистік ферменттер болатын с±йыќтыќтардыњ белсенділігін саќтайды. SIgA нєресте сілекейінде IgA-дан б±рын пайда болады. Сілекейде СК ќ±рамы туылу кезењінде кµп болып, IgA т‰зілуімен оныњ дењгейі тµмендейді. IgA екі изотипі мен тек ќана IgA2 изотипіне тєн 2 аллотипі бар. SIgA-ѓа с±йыќтыќтардаѓы барлыќ инфекцияѓа ќарсы антиденелер жатады. Єсіресе нєрестелерді патогенді микроорганизмдерден пассивті ќорѓайтын уыз с‰тіндегі SIgA концентрациясы µте жоѓары болады. IgA комплементті альтернативті жолмен белсендіреді, бактериялар мен вирустарды бейтараптайды жєне “т±саулайды” (иммобилизациялайды). SIgA нейтрализдеуші ќызметі шырыштыњ биоценозы б±зылѓанда (дисбиоздарда) бірден тµмендейді. SIgA инфекцияѓа ќарсы тµзімділігін ќолдауда мањызды роль атќаратыны аныќталды. Секреторлыќ IgA жетіспеушілігінде созылмалы ќабыну жєне аллергиялыќ аурулар (тыныс алу жолдарыныњ аурулары ж.т.б.) дамиды. Сарысулыќ IgA перинаталдыќ инфекцияларда, тыныс алу жєне ішек жолдарыныњ ауруларында жоѓарылайды, атаксияда, телеангиэктазияда жєне басќа иммунтапшылыќ жаѓдайларда тµмендейді. IgE беткей жасушалыќ рецептор болып табылады жєне плазматикалыќ жасушалардан базофилдер мен мес жасушаларѓа ќарай жылжыѓанда сарысуѓа т‰седі. Осыѓан байланысты сарысудаѓы концентрациясы µте тµмен (жалпы санынан 0,003%) жєне аллергиялыќ реакцияларда жоѓарылайды. IgЕ-њ 5 домені бар (ќосымша домен Fc жєне Fab фрагменттерін байланыстырады). Молекуланыњ С-±шы термот±раќсыз болып, гистамин бµлуші антиденелерді (IgG жєне IgE) ±ќсастыруда ќолданылады. Изотип жєне аллотиптері жоќ. Гистамин µндіруші жасушалардыњ Fc бµлігімен тыѓыз байланысады. Мембраналыќ IgЕ µмір с‰ру ±заќтыѓы 14 к‰н, ал сарысулыќ IgЕ – 3 к‰н. “IgЕ +Аг” комплексі мес жасушаларынан гистамин жєне басќа белсенді медиаторларды бµледі. Жедел дамитын жоѓары сезімталдыќ ќабыну реакциясы т‰зіледі. Пішен ќызбасы (сенная лихорадка), демікпе, есекжем (атопиялыќ) сияќты аллергиялыќ реакцияларда IgЕ концентрациясы сарысуда бірнеше ж‰з есе жоѓарылайды. Паразиттерге ќарсы ќорѓанысты ќамтамасыз етеді. IgЕ антигендері преципитациялана алмайды, комплемент байланыстырушы ќасиеті жоќ. IgD - µте аз зерттелген иммуноглобуллин, ќан сарысуындаѓы ќ±рамы тµмен (барлыќ иммуноглобуллиндерден 1%). IgМ-мен ќатар жетілген В-лимфоциттердіњ негізгі мембраналыќ иммуноглобуллиндері болып есептеледі IgD ерекшеліктері оныњ ќ±рамында болатын кµмірсулар мен пролинніњ болуымен байлынысты болады. Fc доменніњ орналасуыныњ аналогтары жоќ, б±л IgD биологиялыќ ќызметі ‰шін мањызды. Аллотиптері жоќ. IgD организмдегі ролі жеткіліксіз зерттелген. IgD концентрациясы остеомиелитте, кейбір ж±ќпалы жєне тері ауруларында кµбейеді. IgD-мен синтезделетін плазматикалыќ жасушалар кµбінесе бадамша безінде, аденоидты ±лпаларда орналасќан. IgD жергілікті иммунтеттіњ т‰зілуінде ќатысады, вирусќа ќарсы белсенді. IgD В-лимфоциттердіњ дифференциа-лануына ќатысады, антиидиотиптік жауапты дамытады, аутоиммундыќ процесте ќатысады. Иммуноглобуллиндердіњ аллотиптері генетикалыќ маркерлер ретінде антропологиялыќ зерттеулерде (єрт‰рлі нәсілдерде, этникалыќ топтардыњ генетиклыќ байланыстары, гендердіњ миграциясы, т.б.), антиденелердіњ филогенезінде, сот-медициналыќ экспертизаларда (єкелікті аныќтау, т.б.) ќолданылады. Иммуноглобуллиндердіњ аллотиптері моноспецификалыќ антисарысуларды ќолдану арќылы серологиялыќ реакциялармен (пассивті гемагглютинация реакциясы – ПГАР, гемагглютинацияныњ тежелу реакциясы - ГАТР) жєне радиоиммундыќ зерттеулерде аныќталады. Иммуноглобуллиндердіњ гендері. Жењіл (каппа жєне лямбда) жєне ауыр тізбектердіњ жиынтыѓын кодтайтын гендер адамда 3-ші хромосомада орналасќан: 2-ші (Ic), 21-ші (Ll) жєне 14-ші (Н-тізбек). Иммуноглобуллиндердіњ µзгергіш (V) жєне т±раќты (С) аймаќтары мен барлыќ полипептидті тізбектерін белгілейтін гендер бір хромосомада орналасќан. Жетілмеген В-лимфоциттерде V жєне С аймаќтардыњ гендері бір-бірінен ќуыстыќ алшаќталѓан. Иммундыќ жауап процесінде б±л гендер біріњѓай генетикалыќ материал т‰зіп жаќындасады. ¤ндірілетін иммуноглобуллиндерге тєн амин ќышќыл ќалдыќтары тізбектерініњ белгілі пішінге дейін кодталуына жауапты гендердіњ ќайта комбинациясыныњ к‰рделі процесі ж‰реді.
Антиденелердің белгілеріне қарай жіктелуі
Кластары (IgG, A, M, D, E) Антиаллотиптік Реагинді Подкластар (Ig G1-4, IgA1-2) Антиидиотиптік (IgE, IgG)
қарсы: бактерияға қарсы, Моноклондық Преципитациялаушы токсиндерге қарсы, Тері-сенсибилизациялаушы вирустарға қарсы, т.б. Цитотоксикалық Комплемент байланыстырушы
Аутоантиденелер: Тежегіш Гормондарға, Күшейткіш Ферменттерге, (антидене рецепторларын және Рецепторларға, т.б. басқа құрылымдарын)
L жєне Н тізбектерініњ бµліктерін белгілейтін гендердіњ айырмашылыѓы ген т‰рлерініњ санымен, ќайта комбинация ерекшеліктері жєне санымен аныќталады. Изотиптердіњ, аллотиптердіњ жєне идиотиптердіњ генетикалыќ анализі ‰ш ќорытынды жасауѓа м‰мкіндік береді: Иммуноглобулин молекулаларын ќ±райтын полипептидтер аутосомдыќ гендердіњ т±тасќан 3 топтарымен белгіленеді. Бір тобы єрт‰рлі кластардыњ ауыр тізбегін, екіншісі – жењіл каппа тізбекті, ‰шіншісі – жењіл лямбда тізбекті белгілейді. Єрбір ‰ш топтыњ ќ±рамында полипептидті тізбектердіњ µзгергіш (V) жєне т±раќты (С) аймаќтары гендерініњ жиынтыѓы болады. V-гендер жиынтыѓы С-гендермен тыѓыз т±тасќан, яѓни тек бір хромосомада емес, ал тікелей жаќын орналасады. Идиотиптерді баќылайтын гендер жиынтыѓы С-гендерінен 0,4-3 см ара ќашыќтыќта бір сызыќта орналасады. КОМПЛЕМЕНТ ЖҮЙЕСІ Комплемент жүйесі – бейспецификалық қорғаныс факторының ең маңызды жүйесі болып табылады. Комплемент жүйесінің негізгі қызметіне опсонизациялау жатады, ол комплемент жүйесінің белсенуінен кейін бірден патогендік денелерді немесе иммундық комплекстерді қоршап фагоцитоз процесін күшейтетін опсонизациялаушы компоненттердің бөлінуімен сипатталады. Комплемент жүйесінің екінші маңызды қызметі – қабыну реакцияларына қатысу. Комплементтің кейбір белсенген компоненттері ұлпа базофилдерінен (мес жасушалардан) және қанның базофилді гранулоциттерінен биологиялық белсенді заттардың, соның ішінде қабыну реакциясын күшейтетін гистаминнің бөлінуіне алып келетіні дәлелденген. Комплемент жүйесінің үшінші маңызды қызметі – цитотоксикалық немесе лизистік. Комплемент жүйесі белсенуінің соңғы кезеңінде соңғы компоненттерден мембранаға шабуыл жасаушы комплекс (МШК) түзіледі. Ол бактериялық немесе басқа жасушаның мембранасына еніп, оларды жояды. Барлық омыртқалылардың қан сары суында спецификалық антиденелердің қатысуымен антигендердің жасушаларының мембранасын лизистейтін термотұрақты фактордың болуы туралы алғашқы мәліметтер XIX ғасырдың аяғында алынған. Кейін бұл фактордың комплемент деп аталатын басқа биологиялық қызметтері анықталды, атап айтқанда, опсонизация нәтижесінде фагоцитоздың белсенуі, ұлпа базофилдерінің (мес жасушалардың) гранулдарынан гистамин, серотонин, брадикинин сияқты биологиялық белсенді аминдердің бөлінуі, сондай-ақ қабыну реакцияларының дамуына қатысу және жасуша мембранасы өткізгіштігінің жоғарылауы, қан тамыр тонусының төмендеуі, оң хемотаксис, иммундық жабысу және басқа феномендер. Сонымен, комплемент жүйесі өзіндік ұйымдасуға және гуморалық иммунитет пен фагоцитоз реакцияларын шақыруға қабілетті қан сары суындағы ақуыздар тобы. Қазіргі кезде комплемент жүйесін негізгі 9 ақуыздар мен 3 ингибитор құрайды. Бұл ақуыздар жүйесі ферментті-каскадтық реакция түрінде белсеніп, әртүрлі биологиялық өзгерістерге алып келетін ерігіш және ерімейтін ферменттер мен комплекстерді түзеді. Комплемент жүйесінің құрамына кіретін компоненттер С әрібімен және 1-ден 9-ға дейін ретті сандармен белгіленеді. Комплемент компоненттерінің ыдырауында пайда болатын суббірліктер мен фрагменттер ретті сандармен және кіші әріптермен (мысалы, С2а, 3в және т.б.) белгіленеді. Комплемент жүйесінің компоненттері қанда белсенді емес түрде айналып жүреді. Комплемент жүйесі екі – классикалық (иммундық) және альтернативті (пропердинді) жолмен белсенеді.
Комплемент жүйесінің классикалық белсенуі Комплемент жүйесінің классикалық белсенуінің альтернативті белсенуінен айырмашылығы мынада:
Комплемент жүйесінің иммундық комплекспен белсенуі үшін оның құрамында кем дегенде 2 молекула IgG және 1 молекула IgM болуы керек. Бұл кезде IgM мен IgG-дің үш субтүрі (IgG1, IgG2, IgG3) жоғары белсенді болып табылады. Комплемент жүйесі C1q иммуноглобулиннің Fc-фрагментінің арнайы бөлігімен байланысқанда белсенеді. Жоғарыда айтылғандай, комплемент жүйесі каскадты түрде белсенеді, яғни комплементтің алдыңғы компоненті белсенген кезде екіге ыдырайды: бір компоненті жасуша бетінде орналасып, иммундық комплекстің түзілуіне қатысады, ал екіншісі ерігіш болып, қанның сары суына өтеді. Иммундық комплексте қалған компонент ферменттік қасиетке ие болып, келесі компоненттерді белсендіреді. Сонымен, комплемент жүйесінің класикалық белсенуі иммуноглобулиннің Fc-фрагментіне бекітілген бірінші субкомпоненттен (C1q) басталады. Бұл кезде C1q молекуласында конформациялық өзгерістерге болып, өзіне C1r бекітеді, ал C1r өз кезегінде C1s бекітуге қабілетті болады. Нәтижесінде белсенді комплекс (C1qC1rC1s) түзіледі және С4 белсендіреді. Белсенді С1 пайда болуына С1-ингибитор тосқауыл болады. Ол комплемент жүйесінің классикалық жолмен белсенуі кезінде белсенуді бақылау үшін өте маңызды. С1-ингибитордің туа біткен тапшылығында ангионевроздық ісіктер деп аталатын ауру түзіледі. Белсенген С1 С4 компонентін белсендіреді және С4 екі фрагменке ыдырайды – С4а ерігіш жағдайға өтеді және С4b иммундық комплекстің құрамына кіретін жасуша мембранасының бетінде қалып, эстераза ферментінің қасиетіне ие болады және С2 белсендіреді. С4b магний иондарының қатысуымен С2 екі фрагментке ыдыратады – C2a С4bға қосылып, С3-конвертаза ферментінің қасиеті болатын жаңа зат пайда болады. Пайда болған С3-конвертаза (С4b2a) С3 екіге бөледі – С3а қан сары суына өтеді, ал С3b комплементтің классикалық және альтернативті белсенуінің көзі болып табылады, яғни бұл жерде комплемент белсенуінің екі жолы кездесіп, ары қарай процесс екеуіне де ортақ жолмен жүреді. Бұл кезеңде I фактор деп те аталатын инактиватор (С3b-инактиватор) әсер етеді. Ол С3 компонентінің шамадан тыс белсенуінің алдын алады. Бұл кезде С3b белсенді емес фрагменттерге – C3c және C3d ыдырайды. Белсенген С3b С4b2a комплексімен байланысып, жаңа ферментке - С5-конвертазаға айналады. Осы жерден комплемент жүйесінің терминалды (соңғы) С5-С9 компоненттерінің топталып, мембранаға шабуыл жасаушы комплекс түзіледі (МШК). С5-конвертазаның (С4b2a3b) әсерімен С5 екіге ыдырайды – С5а қан сары суына өтеді, С5b мембранаға шабуыл жасаушы комплекстің алғашқы компоненті болып табылады және онда С6 және С7 ға рецепторлары болады. С6 дан бастап комплемент жүйесіндегі ақуыздар ары қарай ыдырамайды. Түзілген комплекс С5b67 нысана жасушаның мембранасына жабысады. Осыдан кейін мембранаға жабысқан белсенген комплекске С8 қоысылып, нысана жасуша қабырғасының лизисі басталады. С5b678 комплексіне С9дың қосылуы нысана жасуша қабырғасының цитолизін күшейтеді. Пайда болған комплекс С5b6789 жасуша мембранасының липидті ақуызында ұзындығы 1 мм және диаметрі 8-12 мм цилиндр тәрізді тесіктер түзеді және электролиттер мен судың бұзылған мембрана арқылы жасуша ішіне еніп, жасушаның осмостық лизистенуіне ықпал етеді.
Комплемент жүйесінің классикалық жолмен белсенуі
С1
+ иммуноглобулиндер
С4в +С1
эстераза
МЕМБРАНАҒА ШАБУЫЛ ЖАСАУШЫ КОМПЛЕКС Комплемент жүйесінің альтернативті (пропердинді) белсенуі Комплемент жүйесінің альтернативті белсенуінің классикалық белсенуден айырмашылығы:
Сонымен, комплемент жүйесінің альтернативті белсенуі денеге бөгде агенттер түскеннен кейін спецификалық иммуноглобулиндер мен иммундық комплекстер түзілгенге дейін тез іске асатын «жедел жәрдем» қызметін атқарады. Пропердин жүйесі альтернативті белсенудің алғашқы кезеңдерінде қатысады және организмде В және D факторлары деп аталатын ақуыздар тобын құрайды. D факторы қан сары суында белсенді фермент түрінде болады, В факторы оның субстраты болып табылады. В факторы D факторының әсерімен ыдырап белсенді Bb факторын пайда етеді. Дегенмен, D факторы белсенді емес В факторына протеолиздік әсер етпейді, ал В факторы комплементтің белсенді С3b фрагментімен байланысқаннан кейін оны протеолиздейді. С3b С3 компонентінің міндетті перманентті баяу ыдырауының нәтижесінде түзіледі. D факторының әсерімен В факторы екіге ыдырайды: Ва – қан сары сууына өтеді, Bb С3b-мен бірге С3-конвертазаның қасиетіне ие болады. Сонымен, орагнизмде екі С3-конвертаза бар: біреуі классикалық белсену үшін – C4b2a, екіншісі альтернативті белсену үшін – C3bBb. Бұл комплекс тұрақсыз болғандықтанпропердин (Р) ақуызы C3bBbмен байланысып, оны тұрақтандырады және C3 компонентін белсендіру қызметін ұзартады. РC3bBb C3 компонентін белсендіреді және нәтижесінде С5-конвертаза түзіледі. Одан МШК пайда болады. Комплемент жүйесіндегі белсену механизмдерін бақылаушы реттеуші механизмдер туралы тағы да тоқталып кетейік. Ең алдымен бұл С1-ингибитор. Ол плазмалық альфа-2-глобулиндерге жатады және С1 компонентін бастапқы C1q, C1r, C1s субкомпоненттеріне диссоциациялау жолымен оның ферменттік белсенділігін тежейді. Сонымен бірге, С1-ингибитор плазминнің, калликреиннің, белсенді Хагеман факторының қызметтерін тежейді. С1-ингибитордің жетіспеушілігі ангионевроздық ісінуге алып келеді. Сонымен бірге, комплементтің реттеуші компоненттеріне I фактор (немесе C3b-инактиватор – комплементтің белсенді C3b компонентінің инактиваторы) жатады. Бұл C3b ны белсенді емес C3c және C3d өнімдеріне ыдырататын сары сулық фрагмент. Келесі инактиватор Н фактор деп аталады. Ол I фактормен бірге қызмет жасайтын бета-1-глобулин. Оның қызметі C3b дан альфа-тізбектің ажыруына бағытталған және бұл C3 ферменттік белсенділігінің жойылып, белсенді емес C3bi түріне өткізеді. Сондай-ақ, анафилотоксиндердің инактиваторлары деп аталатын альфа-глобулиндер болады. Олар C3a, C4a, C5a биологиялық белсенділіктерін ферменттік түрде бұзады.
Комплемент жүйесінің альтернативті (пропердинді) жолмен белсенуі
D және В факторлары – альтернативті белсенудің алғашқы кезеңдерінде қатысатын ақуыздар тобы. D факторы қан сары суында белсенді фермент түрінде оранласады. В - D факторының субстраты болып табылады. В факторы D факторының әсерімен ыдырайды.
+Р- пропердин ақуызы комплексті тұрақтандырады
МЕМБРАНАҒА ШАБУЫЛ ЖАСАУШЫ КОМПЛЕКС
Комплемент жүйесі белсенуінің биологиялық нәтижелері Комплемент жүйесінің белсенінің нәтижесінде көп мөлшерде биологиялық белсенді компоненттер пайда болады. 4-ші схемада комплемент жүйесінің классикалық және альтернативті белсенуінің кезеңдері мен олардың негізі биологиялық нәтижелері берілген. Ең алдымен С3 және С5 ыдырағаннан түзілетін ьиологиялық белсенді компоненттер туралы айту керек. Олар ұлпа базофилдерінен (мес жасушалардан) және қанның базофилді гранулоциттерінен вазобелсенді аминдердің, ең алдымен гистаминнің, бөлінуіне алып келетін анафилотоксиндер. Бұл тегіс бұлшық еттердің қысқаруымен және қан тамрыларының өткізгіштігінің жоғарылауымен байқалады. С3а және С5а базоыилдердің бұзылуысыз тегіс бұлшық еттерді қысқартады және капиллярлардың өткізгіштігін жоғарылатады, яғни бұл жағдайда С3а және С5а екі жақты – тікелей және ұлпа базофилдері мен базофилді гранулоциттер арқылы әсер етеді. С3а иммуноглобулиндердің антиген спецификалық және митоген индукциялық синтезінде иммунодепрессиялық белсенділігін көрсетіп иммунореттуші молекула қызметін атқарады. С5а қабілетті: 1) өзі бөлінген жерге нейтрофилдерді миграциялаушы хемотаксистік фактордың қызметін атқаруға; 2) нейтрофилдерді қан тамырларының эндотелиіне және бір біріне жабысуын күшейтіп, нейтропенияға алып келеді; 3) нейтрофилдерді белсендіріп, онда тыныс жарылысы мен дегрануляцияны дамытады 4) нейтрофилдердің лейкотриендер өндірісін күшейтеді. Келесі биологиялық белсенді компонент - C3b. Оның пайда болуы және нысана жасушаларды қоршауы комплемент жүйесінің ең маңызды кезеңі болып табылады. Сонымен бірге, C3b комплемент жүйесінің альтернативті белсенуінде және опсонизация құбылысында өте маңызды. Фагоциттік жасушалардың (нейтрофилдердің, эозинофилдердің, моноциттердің, В-жасушалардың, базофилдердің, макрофагтардың және эритроциттердің) бетінде C3b ға рецепторлардың болуы олардың опсонизацияланған бактерияларға бекітілуін күшейтеді және жұту процесін белсендіреді. C3b-байланысты жасушалардың немесе иммундық комплекстердің фагоциттік жасушаларға мұндай тығыз бекітілуі имундық бекітілу феномені деп аталды. C3b факторының ыдырауынан түзілген С3е факторы нейтрофилдерді сүйек кемігінен миграциялап, лейкоцитоздың түзілуіне себеп болады. Белсенді C3bBb ке, альтернативті белсенудің С3-эстеразасына қарсы антеденелері болатын С3-нефриттік фактор да бар. Бұл антиденелер С3-эстеразамен байланысып әсіресе ангиокапиллярлық гломерулонефриті бар науқастарда гипокомплементемияның түзілуіне алып келеді. Комплементтің биологиялық белсенді компоненттерінің арасында хемотаксистік белсенділігі бар С5b67 бар. Бірақ ол организмде тез бұзылады, сондықтан оның хемотаксистік ролі маңызды емес. Келесі компонент – C4, оның ыдырау өнімдері маңызды биологиялық қызмет атқарады. Мысалы, C4b cубкомпоненті комплемент жүйесінің белсенуі жүретін нысана жасушаның мембранасында қалып С1 компоненттің қасында орналасады. Бұл екі компонент – С1 және С4 – құрамында вирус болатын иммундық комплнексті байланыстырып, вирустық белсенділікті бейтараптайды. Келесі компонент – С2. Ол ыдырағанда C2b ерігіш күйде болып, қан тамырының өткізгіштігін жоғарылататын кинин тәрізді молекулалардың түзілуімен байланысты болады. Бұл эффект туа біткен ангионевроздық ісінудің негізі болып табылады. Келесі фактор – альтернативті белсенудің В факторы. Ол екі фрагментке ыдырайды: Ва қан сары суына өтеді, нейтрофилдер үшін хемотаксистік фактор болып табылады. Bb макрофагтарды белсендіреді және олардың жасушалардың бетінде жабысып жайылуын қамтамасыз етеді. Комплемент жүйесінің соңғы компоненттері бактериолиз, цитолиз және виролиз процестерін іске асырады, яғни иммундық комплекстердің құрамындағы жасушалардың жояды. Комплемент жүйесі туралы түсіндірудің соңында опсонизация процесінің механизмдерін сипаттау қажет.
Дата добавления: 2015-10-11 | Просмотры: 1081 | Нарушение авторских прав |
Антиденелер
Жұқпалы ауруларға Көп клондық Антигютациялаушы
С4 С4а сұйық түрінде қан сары суына өтеді
С2 С2в сұйық түрінде қан сары суына өтеді
С2а + С14в
С3-конвертаза
С3 С3а сұйық түрінде қан сары суына өтеді
С3в + С14в2а
С5 конвертаза
С5 С5а сұйық түрінде қан сары суына өтеді
С5в + С14в2а3в
D факторы
Ва сұйық түрінде қан сары суына өтеді
С3-конвертаза