АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Антибиотиктер

Созылмалы соматикалық аурулардың емдеу үшін антибиотиктерді ұзақ уақыт мерзімінде қолданатын адамдарды бақылауда бұл препараттардың тіс жегісі дамуын тоқтататыны анықталды. Бірақ антибиотикотерапияның жағымсыз кері әсерлері (дисбактериоз, сезімталдық, резистентті флораның қалыптасуы) тіс жегісін алдын-алу үшін оларды қолданылуын тоқтатады.

Тіс беткейінің модификациясы үшін заттар

Кейбір заттар тіс беткейі мен пелликула қасиеттерін қақтың бірінші қабатының қалыптасуы мүмкін емес ететіндей өзгертетіні белгілі. Мұндай заттарға, алдымен, тіс шайғыштары, сықпалар, гельдер құрамында қолданылатын детергенттер (беткей-белсенді заттар, ББЗ) – этоний, хлоргексидин, натрий лаурилсульфаты, органикалық фторидтер (аминофторидтер) жатады. ББЗ эмальға гидрофобты әсер береді, бұдан басқа коллоидты жүйелердің тұрақтылығын жоғарылата отырып, ауыз сұйықтығынан қақ компоненттерінің тұнуын қиындатады. Тістің беткейіне микроағзалардың бекітілуі кейбір тағамдық субстраттар мен гидрофобты жабылуды түзетін олардың ұқсастары: эфирлі майлар (дәм қабық, бұрышты және бұйра жалбыз, қалампыр) және креатинин (ақуызды ыдыраудың өнімі) болғанда қиындайды. Тістің беткейінде қорғаныш қабықты ундецин қышқылы және оның мырыш тұзының, поливинилпирролидон ерітінділері, диметикон (силикон) құрады. Бұл заттар жиі оральды гигиеналық заттардың (сықпалар, гельдер) құрамына кіреді, бірақ ауыз қуысында ұзақ сақталмайды.

Эмаль беткейін модификациясында елеулі роль беткейдің электрлік потенциалын өзгертуге қабілетті фторидтер атқарады және осылайша оған бактерияның қосылуын кедергі жасадйы. Ионды тіс щеткасының көмегімен тіс беткейінің зарядын өзгерту бойынша физикалық шаралар ұсынылды.

Қалыптасқан тіс буылтығының белсенділігін бақылауға арналған заттар

Тіс буылтығының қалыптасу және тіршілік әрекетінің келесі сатылары көптеген жағдайларға байланысты, олардың біреуі ас қалдықтарының болуы. Тіс жегісінің дамуында тамақтану режимінің рөлі соншалықты үлкен, оны ерекше атап өткен жөн.

Десорбция, қақтың құрам бөліктерінің беткеймен беріксіз байланысуы, оның түзілуін баяулатуы мүмкін. Гидроксиапатит беткейінен фтор иондарын және глицерофосфатты, фитин қышқылының тұздарын (соның ішінде ас фитаттары) төмен концентрация кезінде альбуминдер, сілекей гликопротеидтері мен бактериялар десорбциялайды.

Бөлшектер дезагрегациясы, жақындасқан, бірақ тіс жұғындыларының матрицасында берік өзара байланыстардың болмауы қалайы фториді (микробты клеткалар мембраналарының зарядтарын өзгертеді), хлоргексидин, ксилиттің әсерінен болады.

Қақтың қауіпсіз деңгейге дейін рН-ның бейтараптануы, егер аталған шараларының қақтың түзілу сатыларына әсері тиімсіз болса, эмальді қышқыл шабуылынан қорғаудың тағы бір мүмкіндігі болып табылады.

Тіс сықпалары мен шайнау сағыздарына қосылатын арнайы қосындыға, микроорганизмдер көмегімен (микробты фермент уреаза) сілтілі қасиеттерге ие, тістің қатты тіндерінің рН-ын қауіпсіз жаққа қарай өзгертіп, көмір қышқыл газы мен аммиакқа ыдырайтын мочевина, яғни карбамид жатады.

Түзілген жұмсақ тіс жағындыларының бұзылуы химиялық және физикалық механизмдер көмегімен жүзеге асады.

Химиялық заттарға, қақтың құрылымын ерітетін беткей белсенді заттар (ББЗ), сонымен қатар қақтың органикалық матриксін ыдырататын ферменттер жатады: лизоцим (соның ішінде сілекей), панкреатин, декстреназа, рибонуклеаза. Бұл препараттар көптеген оральды гигиеналық өнімдерді құраушы бөліктер болып табылады. Тәжірибе бойынша, күн сайынгы декстреназа таблеткаларын бір ай бойы қабылдау, тіс жегісі өсуінің 50% жылдық редукциясын көрсетті.

Тіс жұғындыларының еріткіштеріне уродан, күкірт қышқылды магний, магний тотығы жатады.

5.3.4. Тамақтану тіс жұғындыларының белсенділігін және тістің қатты тіндерінің жағдайын анықтайтын жергілікті факторы ретінде

Тағам қабылдауға байланысты тамақ өнімдерінің тістің жұғындылары мен ауыз қуысы сұйықтығына, тістің қатты тіндеріне әсер ету механизмдері мен үрдістері

Адамның асы көптеген сипаттамалардан тұратындықтан, оның тіс жегісінің үлесін бағалау мүмкін емес. Тіс жегісін біріншілік алдын-алу мақсатында ас қабылдауды бақылаудың мнідеттері мен мүмкіндіктеріне қазіргі уақыттың көзқарастары негізінде келесі қағидалар жатады. Тамақ тістің эмаліне жанама әсер етеді, тіс қағының қышқылдылығының өзгеруі арқылы. Бұрын айтылғандай, қақтың қышқылдылығының сәйкес мәні кезінде эмальдың де- және реминерализациясы бір-бірін ауыстырып жатады (рН 5.5- тен кем болғанда қақтың ортасы минералдармен толық қанықпайды, сондықтан олар апатиттен қаққа шығады, рН 6.0 жоғары кезінде – артық қанығады, сондықтан минералдар апатитке қайтып енуі мүмкін), де- және реминерализацияның кезектесуінің клиникалық нәтижесі ретінде эмальдың бұзылуы болуы мүмкін немесе рН-тың қышқыл жаққа қарай төмендеу дәрежесіне және әр түрлі бағыттағы үрдістердің салыстырмалы ұзақтығына байланысты эмаль тұтастығының сақталуы болуы мүмкін. рН көлемінің өзгеруі микрофлора қасиеттерімен, тамақ өнімдерімен және ауыз қуысы сұйықтығымен анықталады. рН деңгейінің ұзақтығының сақталуы өнім қасиеттеріне, ауыз қуысы сұйықтығына, тіс қатарларының ретенциялық жағдайларына және ауыз қуысына тамақ өнімдерінің жаңа бөлшектерінің түсу жиілігіне байланысты.

Жегіленген үрдістің дамуында тамақтану рөлі туралы айтқанда және алдын-алу шараларын жоспарлағанда, бірнеше факторлар топтарын ескерген жөн:

1) тағақ өнімдерінің факторлары:

· агрессивті: көмірсутектің біршама мөлшері (жай және күрделі), тығыз консистенция, жоғары жабысқыштық;

· қорғаныштық: сілекей айдайтын және детергенді әсерлер, буферлі қасиеттер, кальций иондарының, фосфат пен фторидтердің болуы;

2) ауыз қуысы факторлары: тамақтың механикалық ретенциясы үшін жағдайлардың болуы немесе болмауы (жанасу аралық беткейлердің тығыздылығы, фиссуралардың тереңдігі мен диаметрі, шайнау белсенділігі, сілекейдің тазартқыш, буферлі және минерализациялық потенциалы);

3) адамның жүріс-тұрысының факторлары: тамақ өнімдерінің таңдауы, тамақ қабылдаудың жиілігі мен кезектілігі, ауыз қуысы гигиенасының деңгейі.

Стоматологиялық диетобақылау, көбінесе бірінші және үшінші топтарға қатысты әр түрлі факторларды анықтау және түзету шараларынан тұрады.

Тіс жегісі дамуына септігін тигізетін тағам өнімдерінің қасиеттері (ацидогендігі, кариесогендігі)

Микробты гликолиздің субстраты ретінде тамақ өнімінің қасиетін, оның ацидогендігі анықтайды- қышқылға «айналу» қабілеттілігі жатады. Тамақ рационында ұзақ уақыт бойы жегінің өсімін үстемелдеу қабілеттілігін анықтайтын өнімнің қасиеттерінің жиынтығын кариесогендігі ұғымымен түсіндіреді.

Осылайша, ацидогенділік эмаль үшін өте қауіпті өнімді сипаттайды, ал кариесогенділік оның шынайы қасиетін білдіреді.. Ациогенділік пен кариесогенділік үнемі бірдей болуы міндетті емес. Кейбір деректер бойынша ауыз қуысының қуатты күші мен адамның саналы жүріс тұрысынан жоғары ациодогенді қанттың кариесогенді әсерлері 100-ден 6%-ға дейін төмендейді, ал уақытша күрек тістердің бұзылуы керісінше, жоғары емес ацидогенді потенциалы бар емшекпен қоректендірудің бұзылуына әкелуі мүмкін.

Жай және күрделі көмірсутек, белоктар мен майлардың биохимиялық қасиеттері және стоматологиялық әсерлері

Көмірсутектер

Биохимиялық құрылысы мен стоматологиялық әсерлері. Көмірсутектердің арасында моносахаридтер, дисахаридтер, олигосахаридтер мен полосахаридтер ажыратылады.

Жай моносахаридтерге глюкоза, галактоза мен фркутоза жатады. Бұл қанттар микробты гликолизге жеңіл ұшырайды, сондықтан жоғары ацидогенді потенциалға ие.

Дисахара- екі жай қанттардан тұратын көмірсутектер:

лактоза=глюкоза+галактоза;

сахароза = глюкоза+фруктоза;

мальтоза= глюкоза+глюкоза.

Жай қанттардың дисахаридтерге өзара айналуы және кері қайтуы кариесогенді қақта қалыпты биохимиялық үрдістер болып табылады. Барлық дисахаралар – гликолиз үшін жақсы субстрат болып табылады, ал сахароза, осыдан басқа, тістің тегіс беткейлеріндегі қақты түзуге қажетті глюканның микробты синтезінің көзі болып табылады.

Олигосахаридтерге бірнеше жай қанттар - декстраннан тұратын көмірсутектер жатады. Әдетте, декстрандар жабысқыштығымен ерекшеленеді, сондықтан қақтың өсіміне түрткі болады. Олигосахара баяу түрде жай қанттарға бөлініп, өнімдердің ацидогенді әсерін ұзартады.

Полисахаридтер (крахмал, клетчатка) - жай қанттардың полимерлері. Нативті клетчатканың тығыз талшықтары қайта шайнауды талап етеді, осымен сілекей бөлінуді үстемелдеп, эмальдың реминерализация үрдісін жақсартады. Крахмалдар аспаздық өңдеуден өткеннен кейін біртіндеп, өзіне тән химиялық потенциалын жүзеге асырып, сілекей мен қақтың амилазасы көмегімен олиго- мен моносахаридтерге айналады.

Көмірсутектерді қабылдау. Крахмалдар (картоп, күріш, нан) адамның көмірсутекті жүктемесінінің 90%-ын құрайды, 60% барлық қолданылатын тамақ массасын құрайды. Қазіргі заманғы диетологиялық концепцияға сәйкес, рационда күрделі көмірсутектердің бөлігі денсаулыққа қауіпті, бірақ энергиясы жағынан көлемді майлармен орын басуынан маңызды болуы керек деп саналады.

Қанттың қолданылуы және ол тудыратын тәтті дәм сезімі қанағаттанумен елестенеді. Бұл оңды рефлюкс генетикалық қалыптасқан деген мәліметтер бар: сахароза ерітіндісі амниостикалық сұйықтыққа түскенде ұрықтың жұтыну қозғалыстары белсендіріледі. Қантқа құмарлану физиологиялық жүреді: сахароза ас қорыту жолында жеңіл сорылады да, қанығу (бірақ тез қайтымды) әсерімен қамтамасыз етеді. Осыдан басқа, тәттілердің тартымды түрі адамзаттың мәдениетінде қалыптасқан: тәттілер сыйлықтар ретінде достық қатынасты ұстану мақсатымен беру дәстүрге айналған және т.б.

Барлық айтылғандар, көмірсутектерді белсенді түрде қабылдау үшін, әсіресе қантты, адамзатта оған негіз болатын жеткілікті негіздер бар, сондықтан тәттілерді қабыдауға тыйым салу алдын алу шараларына жатқызылмауы мүмкін. Жоғары ацидогенді потенциалы бар қанттарға физиологиялық қажеттіліктің, психологиялық тартымдылық пен экономикалық қолжетімділіктің болуы, тәтті тамақты диетологиялық стоматологиялық зерттеулердің басты нысанына айналдырды.

1950 жылдары көмірсулардың кариесогенді потенциалын зерттей бастады. Кариесогенділікке қанттың күдікті болуына жеке топтарда эпидемиологиялық көрсеткіштер мен бақылаулар негіз болды.

ХХ ғасырдың ортасына дейін қант өндіру техникалық қиын және қымбат болғандықтан, сол уақытта халықтың қантты пайдалану деңгейі оның материалдық жағдайына сай болды. Тіс жегісін – ауқаттылардың дерті деп атаған:ол 1970ж. Европада және АҚШ-та, ал кейін – дамушы елдерде де қантты қолдану деңгейімен бірге күрт өсті. 1970 жылдары 90 елде жүргізілген қантты қолдану талдауы және КПЖС көрсеткішіне байланысты, жылдық қантты қолдану 20 г, ал ол өз кезегімен КПЖС–ның 28% өскеніне нәтиже берді.

ХХ ғ. ортасында тәттіні қолданылуының өсуі экономикалық себептерге ғана байланысты емес, сонымен қатар дәстүрдегі өзгерістерге және ас үйден қолдан әзірленген тағамдардың орнын қоғамдық тамақтану өнімдерінің басуы себеп болды. Осы аспаздық жаңалықтардың тіс жегісінің дамуындағы ролі зор екендігін, балалар КПУ мен олардың уйі мен мектептеріне жақын орналасқан тәтті өнімдер сатылатын дүкендердің тікелей математикалық байланысы бар екенін анықтаған зерттеу растады.

Жануарларға жүргізілген тәжірибелер қанттың кариесогенді потенциалы жоғары екендігін дәлелдеді: ad libidum пайдаланған егеуқұйрықтарда тіс жегіленген ошақтар көрсеткіші, тағамдағы қанттың санымен бірге өсті (табл. 5.8, Мюррея бойынша, 2002).

Көптеген жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша мынадай қортынды жасалды: жылына бір адам қантты қолдануды 15 кг-ға (күніне 40 г) көбейткендіктен, қант – тіс жегісі пайда болуының негізгі себепшісі болды. Сондықтан, тіс жегісін алдын-алу мақсатында қантты қолдануды күніне 30 г шектеп, ал тәтті тағамдар “балалардың жексенбілік қуанышы” деген категориясына жатқызылды.

Көптеген зерттеулер нәтижесінде қанттың бір тұрғынға алғанда жылдық тұтынуы 15 кг–нан асқанда, тіс жегісі өсуінің негізгі себепшісі болып табылады. Сондықтан тіс жегісін алдын-алу мақсатымен қантты күніне 30 граммен шектеуге, ал тәттілерді «балалық қуаныш» категориясына жатқызу ұсынылды.

Стоматологияда қант құрамды тамақтың тістің жағдайына әсер ету механизмі туралы мәселе ұзақ көтерілді. Кейін қант құрамды өнімнің ацидогендік қасиетіне «жергілікті» қасиеттер әсер етеді, әсіресе көмірсутектердің қаққа ретенциясы. Өнімнің ацидогендігі оның консистенциясымен анықталады: сұйық сироптар мен сусындар тістің беткейі мен қағынан қатты тағамдарға қарағанда жеңіл шайылады.

Таблица 5.8

Арасында тағамдану үшін жиі қолданылатын тағамдардың кариесогенділігі

Соңғы жылдары потенциалды кариесогенді категориясына крахмал да жатқызылатын болған. Зерттеулер бойынша, пісірілген күріш, картоп чипсалары, спагетти ауыз қуысында мальтоза мен глюкозаға гидролизденіп, рН-тың 4,0- ке дейін төмендеуіне әкеледі. Әсіресе, фиссуралар аймағындағы эмаль үшін крахмал, тамақты қарқынды шайнаған кезде еніп, қолайсыз жағдай жасайды.

Стефан егеуқұйрықтарға ad libidum жегізіп, негізгі диетаға әртүрлі қоспалар қосып тәжірибе жасады, осылайша бұл өнімдерді тіс жегісін өсіретін тағамдар қатарына жатқызды (табл. 5.9). Стефан 10 жегіленген қуыстан артық өсуді тудыратын өнімдерді кариесогенді деп атады. Егеуқұйрықтар әр түрлі қоспаларды әр түрлі тәбетпен қабылдағанын айта кету керек (мысалы, сүттен бас тартып, коланы өте жиі ішті), сондықтан бұл шкаланы анық дұрыс деп айтуға болмайды.

1954 ж. жүргізілген Гуфтанссонның классикалық зерттеуінде тәтті тағамның кариосегенді нәтижесі сол тағамдағы қанттың мөлшеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар оны қолдану жиілігіне де байланысты екенін дәлелдеді, бұл әсіресе тағамның жабысқақтығының жоғарғылығында анық көрінеді (қара табл.5.10). Тіс жегісінің өсу қарқындылығы – тіс қағындағы жоғары қант концентрациясының сақталуына, сонымен қатар тамақты қолдану жиілігіне байланысты деген қорытынды жасалды (қара сур. 5.17).

Таблица 5.9

Стефан тәжірибесінде әртүрлі тағамдардың кариесогендігі

Таблица 5.10

Қантты қолдану жиілігі мен тәуліктік мөлшеріне диета кариесогенділігінің салыстырмалы байланысы

Сур. 5.17. Тіс қағының рН: а – бір күн мерзімінде тағамды үш реттік қабылдауы кезінде; б – ретсіз қоректену кезінде.

Ұзақ уақыт бойы стоматологтар тәттілерді жемістер және көкөністерге ауыстыруларына кеңес берді. Бірақ нақтырақ зерттей келе, олардың көбісінің құрамында 6% дейін қант (глюкоза, фруктоза, сахароза) бар екендігі анықталды (қара табл. 5.11). Өсімдіктердегі табиғи қанттың агрессивтілігі аздау болады деген ой расталмады: олардан алынған жеміс-жидектер және шырындар бірдей кариесогенді нәтиже берді. Сонғы уақытта ерте балалар тіс жегісінің пайда болу факторларының бірі - бөтелкедегі шырынды балалардың шектеусіз пайдалануы болып табылады.

Таблица 5.11

Жемістер мен көкөністерде қанттың құрамы

Дата добавления: 2015-10-19 | Просмотры: 1221 | Нарушение авторских прав