АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Тіс жегісіне резистенттілік 1 страница

Тіс жегісіне резистенттілік – жегіленген шабуылға қарсы тұра алу қасиетін білдіретін ұғым. Тістің эмалінің сақталуы кариесогенді жағдайда екі негізгі табиғи фактормен жүзеге асады:

1) эмальдың қасиеті;

2) минимальды жегіленген зақымдану жағдайында олардың реминерализациялану қасиеті.

Сондықтан ағзаның тіс жегісіне резистенттілігі туралы айтады, ол адамның жалпы денсаулық деңгейі мен физиологиялық жекелікпен, ал жергілікті деңгейде - эмальдың тіс жегісіне тұрақтылығы және ауыз сұйықтығының тіс жегісіне қарсы қасиетімен анықталады.

Эмальдың тіс жегісіне тұрақтылығы тірі тістің эмалінің жағдайын реттеп отыратын, тіс ұлпасының функциональды жағдайы мен оның құрылымының сапасын көрсетеді.

Эмаль құрамының көптеген сипаттамаларының ішінде, оның тіс жегісіне тұрақтылық деңгейіне әсер етуші минерализация сапасын ерекше ажыратып айтады. Минерализация үрдісін шартты түрде екі сатыға бөледі:

1) преэруптивтивті, жақтың ішінде тіс эмалінің қалыптасу кезінде өтеді;

2) постэруптивті, тіс эмалінің беткей қабатында табиғи көздерден минералдардың түсуімен және алдын-алу препараттарымен байланысты.

5.4.1. Тіс жегісіне резистенттілік қалыптасуының табиғи жағдайлары

Тіс жегісіне резистенттілік қалыптасуының преэруптивті механизмі

Тістердің қалыптасуы тіс ұрығының қалыптасуы мен дамуынан басталады. Дифференциация үрдісінің келесі кезеңі эмальды ағзаның, эмальды емізікшелердің және эмальды қапшықтың түзілуіне әкеледі. Гистогенез кезеңінде дентин түзіледі және онымен байланыста эмаль түзіле бастайды. Эмаль энамелобласттардың өнімі ретінде есептеледі. Бұл молекуласынан үш өлшемді тор түзіледі, сол түйіндерде кальций иондары орналасады.

Эмаль матрицасының осындай үрдіспен қалыптасуынан Са-түйіндерінде кристалдардың түсуі басталып, тез минерализацияланады. Эмаль кристаллдарының негізгі типі - апатиттер, жалпы формуламен есептеледі.

Апатиттердің көп бөлігін (75%) гидроксиапатиттер құрайды. Гидроксиапатиттердің қышқылды ерітіндіде тұрақтылығы бірнеше факторларға тәуелді, соның ішінде кальций атомдарының санына, өйткені апатиттің қышқылмен байланысы кезінде, байланыстыру үшін Н⁺ беру қажет. Себебі апатитте фосфатты топтар саны салыстырмалы тұрақты. Апатиттің қышқылда тұрақтылығы, ондағы кальций мен фосфордың қатынасына тәуелді. Гидроксиапатиттердің тіс жегісіне тұрақтылығы келесі қатармен өседі , Са:Р қатынасында 1,3;1,67 және 2,0 сәйкес.

Апатиттердің тіс жегіге тұрақтылығының түрлі варианттары белгілі:

а) кальцийді бариймен, магниймен, хроммен, кадмиймен немесе мырышпен ауыстыруға болады;

б) фосфатты топтар құрамында карбонат, кремний немесе мырышы бар топтармен ауыстырылуы мүмкін;

в) гидроксильді топтарды фторидпен (қышқыл тұрақтылығын жоғарылатады), хлор ионымен, бормен, йодпен (қышқыл тұрақтылығы төмендетілген) алмастыруға болады. Ең оптимальды апатит ретінде фтордың екі ионымен көп мөлшерде кальций атомымен байланысқан апатит есептеледі:

Ақуыз торларының түйіндерінде түзілетін апатиттер, эмальды призманың негізін құрайтын пластиналарға жиналады. Түзілген эмальдың ақуыздың матрицасы өте жұқа, даму үрдісі кезінде эмаль ақуызы арнайы ферменттермен белсенді бұзылады, бірақ байланыстырушы жіптер қызметін сақтайды және эмальды сұйықтықтың ығысуына әсер етеді.

Уақытша және тұрақты тістердің әрбір тобының өзінің ұрықтырының қалыптасу, дифференциация, гистогенезі мен минерализациялану мерзімі болады (табл. 5.14). Бұл кездегі ағзаның гомеостазы тістің тіс жегісіне тұрақтылық деңгейіне әсер етеді деп есептейді. Тістердің дамуы мен тіс жегісі тұрақтылық қалыптасуының критикалық кезеңдерін ажыратады (табл. 5.15).

Таблица 5.14

Тістер тіндерінің қалыптасу мерзімдері

Таблица 5.15

Тістердің тіс жегісі резистенттілігі қалыптасуының критикалық кезеңдері

Тіс жегісіне резистенттіліктің преэруптивті қалыптасуының сапасын анықтайтын факторлар

Энамелобласттардың қызметі негізінде, ағзаның басқа да клеткалары сияқты, адамның генетикалық бағдарламасы жатыр. Тіс жегісі резистенттілігінде генетиканың рөлі, келесі классикалық бақылаумен дәлелденеді: бір жұмыртқалы егіздерде КПЖС көрсеткіштерінің конкорданттылығы 75% құраса, екі жұмыртқалы егіздерде 15% құрайды.

Генетикалық бағдарламаның іске асырылу үрдістері алмасу үрдістерін, энергетиканы және т.б. нервтік және гуморальды бақылаудың қандайда бір деңгейімен сипатталатын ағзаның өмір тіршілігінің шынайы жағдайында өтеді. Сондықтан тістердің тіс жегісіне тұрақтылығы көбінесе жүкті әйелдің және баланың денсаулығының жағдайына байланысты. Ғылыми әдебиеттерде тістердің тіс жегісіне тұрақталығының бірқатар әлеуметтік және психосоматикалық факторлардың негативті әсер ететін дәлелдеулер көрсетілген.

А. Жүктіліктің ағымымен байланысты факторлар:

- жүкті әйелдің өте жас болуы;

- кәсіптік зиянды әдеттер;

- жүктіліктің бірінші және екінші жартысындағы токсикоз;

- соматикалық патология (нефропатия, гипертония, жүрек-тамыр жүйесінің бұзылысы);

- жүкті әйелдің инфекциялық аурулары (ЖРА, энтеровирусты инфекция, қызамық, токсоплазмоз, туберкулез, ревматизм);

Б. Ұрықтың жағдайымен байланысты факторлар:

- резус-сәйкес еместігі;

- салмағынан қалуы;

- ұрықтың 3 кг-нан артық гипертрофиясы;

- уақытынан ерте және кеш босану;

В. Баланың жағдайымен байланысты болатын факторлар:

- босану кезіндегі араласулар (медикаментозды және механикалық);

- жаңа туған нәрестелердің гемолитикалық ауруы;

- сепсис;

- рахит;

- жедел аурушаңдықтың жоғары индексі;

- тамақтанудың бұзылысы;

- созылмалы соматикалық аурулар.

Статистика бойынша 1990 жылдары Ресей мемлекетінде босанушы әйелдердің 10% ғана сау болды. Балалардың денсаулығының сипаттамасы соңғы 10 жылдықтарда қан айналым, асқорыту, сүйек бұлшықет жүйелерінің ауру жағдайларының санының өсуімен байланысты айқын нашарлатады. Әсіресе тіндердің (соның ішінде тістердің) қалыптасу сапасы үшін «үлкен серпілістер» – дененің салмағы мен ұзындығының біраз өсуі, кезеңінде гормональды қайта құрылыстар: антенаталды даму кезеңінің екінші жартысында, алғашқы бірінші алты айлығында, 5-7 жас пен 10-11 жас аралығында маңызды.

Науқас ағзасының антенаталды және постнаталды даму кезеңдері бойы гомеостаз сапасы туралы мәліметті стоматолог алуы мүмкін:

а) науқастан және/немесе оның ата-аналарынан анамнез жинау барысында;

б) дәрігерлерден, қарайтын науқастардан, оның медициналық құжатынан. Бағдар ретінде стоматолог, педиатр анықтайтын бала денсаулығының тобы туралы мәліметті қолдауы мүмкін (табл. 5.16).

Таблица 5.16

Балалардың денсаулық жағдайын кешенді бағалау

Науқастың соматикалық денсаулығына әсер ету мүмкіндіктері санитарлы ағарту жұмыстармен шектеледі. Жүкті әйелдермен, ата-аналармен және балалармен қабылдауда да, арнайы кездесулер кезінде де стоматолог әңгіме құрып, науқастың денсаулығы жағынан жүріс тұрысты дұрыс бағалап, науқастың адекватты жасына және науқастың жағдайына сәйкес сауатты ұсынымдар беруі керек. Басты назарды жоғарыда аталған қауіп факторларына аудару керек, осымен байланысты босануды, акушер-гинекологтың тіркеуіне уақытында тұруды, ұсынымдардың қатаң түрде орындалуын, педиатрмен баланы тұрақты бақылауын, баланы қоректендірудің ережелерін қадағалауын, оның денсаулығын нығйтуды, салауатты өмір салтын ұстануды жоспарлауға ұсыным берілуі тиіс.

Өмір анамнезі жағынан, науқастың соматикалық денсаулығына қатысты науқастың стоматологиялық алдын-алу көмегін жоспарлау кезінде қарастыру қажет: анамнез қаншалықты қолайсыз болса, көмек соншалықты қарқынды болуы керек.

5.4.2. Тістер жегісінің жүйелі алдын алу әдістерімен жегіге резистенттілікті қалыптастыру және ұстану жағдайларын оптимизациялау мүмкіндіктері.

Кальций препараттарын жүйелі алдын алуды қодану

Кальций, негізгі массасы фосфаттар ретінде минерализданған тіндерде жиналатын маңызды элементтернінің бірі болып табылады (апатиттер, фосфориттер). Бірақ та қандағы кальцийдің қалыпты деңгейін ұстану бірінші кезекте өмірге маңызды болып келеді, өйткені бұл гемостазды қамтамасыз ету үшін, бұлшықеттік жиырылуларға нерв импульстарын өткізу үшін, клеткалық мембараналардың тұрақтылығы үшін және т.б. қажетті. Сондықтан элементтің жетіспеушілігі кезінде ағза тістердің пайдасына тигізбей, бар кальцийді қайта реттейді.

Резистенттілігі төмен болатын эмаль қалыптасатын жағдайларда ағзада кальцийдің қажеттілігі және оның тіндер мен ағзаларға түсу арасындағы сәйкессіздіктің салдарынан туындайды. Тамақ өнімдерімен бірге ағзаға кальцийдің түсу қажеттілігінің орташа деңгейі Са 1500 мг, D витаминінің түсуі жүретін тәулігіне 400 МЕ/тәул. құрайды. Кальцийдің көзіне сүтті тағамдар жатады (табл. 5.17), сондықтан рационның ерекшеліктерімен байланысты бұл элементтің тәуліктік түсуі 0,2 г-нан 15 г-ға дейін ауытқуы мүмкін.

Таблица 5.17

Кальцийдің жоғары құрамы бар азық-түлік өнімдерінің тізімі

Кальцийге жоғары қажеттілік (2г/тәул. дейін) туындайды:

· үлкен физикалық жүктеме кезінде;

· ұрықтың минерализациясымен байланысты жүктіліктің екінші жартысында (жүктіліктің ІІІ триместр бойы ұрық қаңқасы 25 г кальций жинайды);

· лактация кезінде (күн сайын емшек сүтімен бірге кальцийдің 0,3 г шығарылады);

· балалардың тез өсуі кезінде (ересек қаңқасы кальцийдің 1 кг құрайды);

· қарт жаста (гормональды өзгерістер салдарынан кальций жоғалуына байланысты);

Тіндерде кальцийдің жетіспеушілігінің терең себептері бұл минералдың сіңірілу және таратылудың бұзылыстарымен байланысты:

· асқорыту жолдары патологиясы;

· диетада фосфор қосылыстарының жетіспеушілігі кезінде;

· ішекте кальцийдің сіңірілуі үшін қажетті D (кальцитриол) витаминінің белсенді формасының жетіспеушілгі кезінде, бұл бірқатар себептерден болуы мүмкін:

- D витамині бар өнімдердің жетіспеушілігі (өсімдік майы, тауық жұмыртқасының сарыуызы, бауыр);

- ультра күлгін сәулелердің әсерінен дигидрохолестериннің фотолизі жолымен теріде кальцийтриол түзілуінің шектелуі (қолайсыз климат пен экологиялық жағдайлар кезінде төмен инсоляциямен байланысты мәселе);

- бауыр мен бүйрек патологиясы кезінде D витаминінің белсенді формаларын синтездеудегі бұзылыстар;

- кальций алмасуын гормональды реттеу бұзылыстары (қорда кальцийдің ұстайтын тиреокальцитонин мен қордан кальцийді шығаратын паратгормон, эстроген, прогестин және т.б. арасындағы тепе-теңдіктің бұзылысы).

Бұдан басқа, кальцийдің жетіспеушілгі оның жоғалуымен байланысты түзілуі мүмкін - мысалы, жиі құсқанда, жүктілі токсикозы кезінде.

Стоматолог қауіп жағдайын анықтаған кезде және науқастың анамнезін қорытындылап, рационға сәйкес өзгерістерді енгізуді немесе егер бұл жеткіліксіз болса, кальций қоспаларын қосуға ұсыным береді. Кальций қоспалары ретінде оның әр түрлі қосылыстары қолданылады: хлорид, лактат, глюконат, глицерофосфат, карбонат (кальцийдің биожетімділігі төмендегенде аталған тұздар). Препараттарды дәрігер педиатрмен бірегей 2-4 аптада жүйелі түрде қайталанатын курстармен жастық мөлшерде тағайындайды (терапевт, акушер). Қысқы уақытта кальций препараттарын D витаминдері бар препараттарды кальций қоспаларымен бірге қолдануды ұсынады. Минералды қоспалары бар поливитаминдер кең таралмалы.

Фторидтерді жүйелі қолдану

Жүйелі алдын-алуда фторидтерді кең қолдану негізіне 1950 жылдары пайда болған және 1990 жылдардан бастап стоматологиялық ғылымда таралған тіс жегісіне резистенттілік парадигмасы жатады: ағзаға фторидтердің оптимальды түсуі кезінде ағзаға тістердің қалыптасу мен преэруптивті жетілу кезеңінде тіс жегісіне резистентті эмаль қалыптасады.

«Фтор тіске, темір қанға, кальций сүйекке» деген тұжырым тұңғыш рет Эрхардпен 1874 ж. басылып шығарды. 1902 ж. Данияда «Фторидте» деген мақала жарияланды. Онда «тіс жегісімен бұзылған тістерді қалай емдеу туралы» айтылған. Сол кезден бастап 1930жылдарға дейін дәріханашылар кальций фториді препараттарын тұрғындарға ұсына бастады, бірақ олардың ғылыми негізгі болмады. Тіс жегісіне резистенттілік парадигмасының негізін зерттеуші-американ дантист - Дин қалады, ол 1939 ж. эмальдың қалыптасу сапасының 0,6-6,0 мгF/л бар ауыз суындағы фторидтерге байланысты екенін анықтады. Тістердің қалыптасу патологиясы – флюороздың - тұрғындар арасындағы таралуы бір жағдайдан 100%-дейін өсті. 1942 ж. Дин ауыз судағы фторидтердің құрамы мен КПЖ арасындағы байланыс бар деп айтты: ол ауыз суы құрамында [F]=1,0 мг/л болатын сумен қамтамасыз етілген қала тұрғындарының тістерінің жағдайы (тіс жегісі минимумы, тістер қалыптасуының патологиясы – флюороз минимумының) ең жақсы деп тапты және 1946 ж. ауыз фторидтер құрамын [F]=1,0 мг/л жоғарылатқанда жасөспірімдердің КПЖС 50% төмендегенін бекітті. Эпидемиологиялық мәліметтерге зертханалық зерттеулерден ғылыми түсініктер алынды: ауыз судағы [F] жоғарылағанда эмальдағы [F] өседі (Брудвольд, 1956), яғни гидроксиапатиттер бөлігі фторапатиттермен алмастырылады, өйткені ОН⁻-ке қарағанда F^- электронегативтілігі артық, ал Са⁺⁺ F^--мен гидроксил топқа қарағанда күшті байланысқан (Кей,1964ж) бұл фторапатит кристалын гидроксиапатитке қарағанда компактты және тұрақты етеді, сәйкес жегіленген шабуылға төзімділік жоғары (Уолкер, 1939; Браун, 1977).

1981 жылы Фейерскоу парадигманы қайта қарауды ұсынды: жүйелі фтор алдын-алудың сөзсіз жетістіктерін, фторидтерінің жергілікті постэруптивті, ауыз сұйықтығы мен тіс қағын толтыратын, тіс тіні минералдарының преципитациясы мен еру динамикасына әсерімен түсіндірді.

Жүйелі фтор алдын-алудың жаңа пайда болған кезінде және соңғы жылдары басылып шығарылған келесі деректер парадигмалар ауысуына негіз болған:

· суда төмен және оптимальды фторид мөлшері бар аумақтарды дентин жегісінің интенсивтілік көрсеткіштері екі есе өзгереді, ал бастапқы деңгейдегі барлық жегіленген зақымдануларын қарастыратын көрсеткіштер өзгермейді (Дин, 1946; Арнольд, 1956; Грюнвальд, 1985);

· фторы аз аумақтардан фторид құрамы оптимальды болып келетін аумаққа көшкен балаларда тіс жарып шыққаннан кейін, әрі қарай да өздерінің құрдастары- аборигендер сияқты төмен ∆КПЖС-ға ие болды;

· жүйелі фтор алдын-алуда фторидтер апатиттердің аз ғана бөлігіне кіреді: гидроксил топтарын фторидпен толық алмастырған кезде бұл элементтердің эмальдағы құрамы 4% құрауы керек, ал мұнда ең ауыр флюорозда [F]=1% екені табылған;

· суда фторидтердің оптимальды құрамы бар аумақтарда КПЖС мен кпжс төмен деңгейлері байқалған, бұл кезде уақытша тістердегі эмальдың құрамы тұрақты тістердегіге қарағанда аз болады;

· фторидтердің жегіге тұрақты әсері эмальдағы фторидтер құрамының жоғарылауынсыз көрініс береді;

· орта рН-ы төмендегенде байқалатын кальций қосылыстарының ерігіштігін фтор іздері төмендетеді және олардың преципитациясын индуцирлейді.

Қазіргі тұжырымдамада ағзаға фторидтердің оптимальды мөлшері түсіп тұрғанда эмальдың өсуші кристалдарына кіреді, апатиттегі иондарды ОН^-, немесе алмастырады, бұл оның қасиеттеріне едәуір өзгертуі мүмкін. Фторапатит гидроксиапатит және карбонапатитке қарағанда тығыз торға ие, әрі тұрақты және қышқыл ортада аз ериді. Бірақ кристалды құрылымның тереңінде орналасқан фторидтер, онда кристалдар қанша ұзақ болатынына байланысты сонша ұзаққа қалуы мүмкін, сондықтан олардың беткейінде тіс жегісінің инициациясына қарсы тұра алмайды. Қандағы фторидтер құрамын оптимизациялағанда ол фолликулдардың фторидтерді әкелетін-препульпарлы дентинде және сыртқы эмальдың ең ерте қабатында сұйықтармен жанасатын аралықта бәрінен көп артатыны байқалған. Осының негізінде жүйелі алдын-алу преэруптивті әсерлері тістердің жарып шығу кезеңінде үлкен маңызды ие болуы мүмкін: оптималды жағдайларда қалыптасқан эмальдың окклюзионды және контактты беткейлері эмальдың постэруптивті пісіп жетілуін тосып, жегіленген шабуылдарға жақсы қарсы тұра алады. Әрі қарай жалаңаштанған эмаль, цемент және түбір дентині тағдырын фторидтердің жергілікті әсері артықшылығын анықтайды. Жаңа парадигмаға сай тіс жегісі өсуінің редукциясы үшін ауыз сұйықтығында фторидтер құрамын тұрақты өсуі маңызды, бұл тіс тканьдерінің фторид құрамының (0,2-1,0 мгF/л дейін) біршама преэруптивті жоғарылауынан гөрі, жүйелі де, жергілікті де фторидтер препараттарымен/тасымалдаушылармен қамтамасыз етіледі (Фейерскоу, 1981).

Парадигма ауысуы жүйелі және жергілікті фторидтерді бірегей тағайындау және олардың арасынан таңдаудың қауіпсіз жағынан көрініс тапты. Осы кезде жергілікті фтор алдын-алуды потенциалды қауіптілігі аз ретінде қарастырады, жүйелі алдын-алу бірқатар аумақтарда да өзінің ұстанымын сақтап, популяциялық деңгейде ең тиімді (медициналық жағынан да, экономикалық жағынан да) болып келеді. ДДҰ осындай жобаларға тән максимальды пайдасы мен минимальды қауіптілікті қамтамасыз ету қажеттілігін бөліп ажырататын тістер жегісінің жүйелі фтор алдын-алуын жүргізуді ұстанады.

Дата добавления: 2015-10-19 | Просмотры: 2388 | Нарушение авторских прав