АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Минералды заттар. 3 страница

В₁₂ дәрумені жетіспеушілігі кезінде, пернициозды анемия және жұлынның артқы бүйір бағаналарының склерозы және дегенерациясымен байланысты неврологиялық бұзылыстар дамиды.

В₁₂ дәрумені тапшылығы, көбінесе ащы (жіңішке) ішек ауруларында (целиакия, спру, қатерлі ісіктер) сіңірілудің бұзылуымен, құрт (гельминт) ауруларында ішкі фактордың бұзылуымен, эндокринопатия мен гастроэктомия кезіндегі ішкі фактор бөлінуі төмендеуімен, т.б. байланысты. В₁₂ дәруменінің жетіспеушілігі, вегетерианецтерде көп кездеседі, себебі, бұл дәрумен тек жануар өнімдерінде ғана кездеседі.

В₁₂ дәруменінің тәуліктік қажеттілігі, емізулі жаста -0,3-0,5 мкг, 11-17 жаста- 3 мкг дейін, үлкен адамдарда қажеттілігі - 3 мкг.

В₁₂ дәрумені құрамында көп болуымен ерекшеленетіндер, сиыр бауыры (60 мкг%), бүйрек (25 мкг%), шошқа бауыры (30 мкг%). Басқа өнімдерде оның үлесі аз: етте 2-6 мкг%, балықта 1-3 мкг%, сүтте 0,4 мкг%, сүзбеде 1-2 мкг%.

Майда еритін дәрумендер. А дәрумені. А дәрумені тобына ретинол, ретинил-ацетат, ретиналь, ретиной қышқылы, т.б қосылыстар жатады (8.9. -кесте). А дәрумені ретиналь түрінде түрлі-түсті, күндізгі және тұнгі көруді қамтамасыз ететін торлы қабықтың көру пигменттерінің простетикалық тобы болып табылады. А дәруменінің басқа түрі – ретинильфосфат жасуша мембраналарының гликопротеидтерінің түзілуі кезінде қант қалдықтарын тасымалдаушысының коферменті қызметін атқарады.

А дәрумені жас ағзалардың қалыпты өсуі мен дамуы үшін, эпителий тіндерінің қалыпты жағдайын сақтап тұру үшін, көру актісін реттеу үшін және жасушалрдың антигендік құрамының тұрақтылығын иммундық бақылау үшін керек.

А дәруменінің біріншілік жетіспеушілігі, әдетте, құрамында А дәрумені мен каротиндері бар тамақ өнімдерін аз қабылдау салдарынан тамақта ұзақ уақыт болмау себебінен және А дәруменінің сорылуын қамтамасыз ететін рациондағы ақуыздың, майдың, Е дәрумені мен және басқа нутриенттердің жетіспеушілігі нәтижесінде дамиды.

А дәруменінің екіншілік жетіспеушілігі, ақуыз-энергия жетіспеушілігі, ұйқы безі, бауыр, асқазан ішек жолдарының аурулары кезінде А дәруменінің тасымалдануы, қорға жиналуы және сіңірілуінің бұзылуы кезінде пайда болады.

А дәруменінің жетіспеуі немесе сіңірілуінің бұзылуы, түрлі түс қабылдауының, қараңғы жағдайға бейімделуінің бұзылуына - гемералопияның (тауық соқырлығы) дамуына әкеледі. Сонымен қатар, тері, тыныс жолдарының, көздің, асқорыту, зәр шығару жолдарының шырышты қабықшаларының эпителийлерінің метаплазиясын, яғни қалыпты эпителийдің көпқабатты жалпақ мүйізденетін эпителийге айналуын дамытады. Бұл конъюктиваның ксерозын, ал ауыр жағдайда, көздің қасаң қабығының қабынуын тудырады, тері құрғайды, шаш фоликулаларының мүйізденуі және гиперкератозы дамиды. Эпителий метаплазиясы нәтижесінде, тіндердің инфекцияға төзімділігі төмендейді, жоғарғы тыныс жолдарының, өкпенің, бүйректің, асқорыту жүйесінің қабыну аурулары жиілейді.

А дәруменінің жеткіліксіздігі салдарынан, ағзаның әр түрлі антигендерге иммундық жауабы әлсірейді, өйткені, ретинойдтардың әсер ететін жері Т-хелпер жүйесі. Соның салдарынан А дәруменінің жетіспеушілігі, антибластомды резистенттілікті төмендетіп, қатерлі ісіктердің дамуына мүмкіндік тудырады. Эпидемиологиялық зерттеулер көрсеткендей, ретинолмен және β-каротинмен аз қамтамасыз етілген кезде, тоқ ішектің қатерлі ісіктері көбейеді.

Адам жас болған сайын А дәруменінің жетіспеушілігінің салдары ауыр болады. Балалардағы алғашқы белгілері - көз бен терінің зақымдануы, инфекцияға қарсылықтың төмендеуі, кейін өсу және даму үрдістері баяулайды. Ауыр жағдайларда өлімге әкеліп соғуы мүмкін.

А дәруменін көп қолдану, жедел немесе созылмалы гипердәрумендікке әкелуі мүмкін. Әсіресе, оның жедел түрі емдеу мақсатында тағайындалған А дәруменінің үлкен мөлшерін (100000 мкг дейін) қолданғанда, балаларда жиі байқалады және ол бас ми қысымының көтерілуі, құсу белгісімен көрінеді.

Құрамында А дәрумені көп су жануарларының - ақ аю, кит, тюленьнің бауырын тамаққа қолдану А дәруменінің гипердәрумендігін дамытады және ол бас айналумен, ұйқышылдықпен, құсумен, диплопиямен, есі шатасуымен, бауырдың зақымдануымен сипатталады.

Созылмалы гипердәрумендік, әдетте, емізулі жастағы балаларда тәулігіне 6000-20000 мкг, қабылдағанда бірнеше жетіден кейін, ал жасы үлкендеу балаларда тәулігіне 33000 мкг дейін бірнеше ай бойына қолданғанда байқалады. Оның алғашқы белгілері - терінің құрғауы, мүйізденуі, ерні жарылуы, шаштың түсуі. Кейін, бас сүйек ішілік гипертензия дамиды, көк бауыр мен бауыр үлкейеді, кортикальды гиперостоз бен артралгия байқалады.

А дәруменіне қажеттілік, тек ретинолмен ғана қамтамасыз етіліп қоймай, сонымен қатар бауыр мен жіңішке (ащы) ішектің шырышты қабықшасында А дәруменіне айналатын, продәрумен А - өсімдіктердегі каротиноидтардың (a-, b- каротиноидтары, криптоксатин, т.б.) ағзаға түсуінің есебінен де қамтамасыз етіледі. Каротиноидтардың А дәрумендік белсенділігі, ретинолға қарағанда төмен. Ең бағалысы -b-каротин, белсенділігі басқа каротиндерден екі есе артық, ретинолға қарағанда алты есе төмен, яғни 1 мкг ретинолдың белсенділігі 6 мкг каротиноид белсенділігіне тең.

Ағзаға А дәруменінің қажеттілігі, ретинолмен қатар каротиноидпен де қамтамасыз етілетіндіктен, А дәруменіне физиологиялық қажеттілік ретинолдық эквивалентпен сипатталады, оның 1 мкг-сі ретинолдың 1 мкг-не немесе каротиннің 6 мкг-не тең.

А дәруменінің емізулі жастағы балаларға қажеттілігі, үлкен адамдарға қарағанда 6-7 есе жоғары, орта есеппен 70-100 мкг/кг дене массасына (400 мкг/тәулік), үлкен адамдарға - 14-15 мкг/кг. Балалардың келесі жас шақтарында оның қажеттілігі, емізулі жастағыға қарағанда төмендегенімен, үлкен адамдарға қарағанда жоғары болып қалады.

А дәрумені, тек жануар текті өнімдерде ғана кездеседі. Бұл дәруменнің қоры ағзада жиналады, негізінен бауырда. Бауыр қоры ересектерде 1-2 жылға жетеді, сондықтан олардағы жетіспеушілік онша байқалмайды, ал балалар бауыры А дәруменін көп мөлшерде жинай алмайтындығынан, оның жетіспеушілігі тез дамиды. А дәруменінің негізгі көздері- балық майы (19 мг%), жануарлардың және теңіз балықтарының бауыры (4-8 мг%); ал сары майда (0,4-0,5 мг%), жұмыртқада (0,4 мг%) және сүтте (0,025 мг%) ол азырақ.

Жасыл жапырақты және сары көкөністер каротиноидтарға бай: сәбіз (2-7 мг%), қызыл бұрыш (2 мг%), шпинат (4-5 мг), салат (1,8 мг%), қызанақ (0,7-1 мг%) және т.б. Олар тамақта оңай еритін өсімдік майлары болған жағдайда тез сіңеді.

Д дәрумені (кальциферолдар). Д дәруменінің негізгі өкілдері адам терісіне ультракүлгін сәулелері әсер еткенде 7-дегидрохолестериннен түзілетін эргокальциферол (Д₂ дәр.) мен холекальциферол (Д₃ дәр.). Д дәрумені прогормон болып табылады. Одан ағзада гормондық қасиеті бар әр түрлі белсенді метаболиттер түзіледі: 1,25-диоксихолекальциферол және 24,25- диоксихолекальциферол. Д дәруменінің атқаратын қызметі, нақ осы қосылыстармен байланысты: ішекте сорылу, бүйрек түтікшелеріндегі кері орылуы және сүйек тінінен шығарылуы үрдісі кезінде жасушалық кедергілер арқылы, Са⁺⁺ иондары мен бейорганикалық фосфаттың тасымалдануы жүреді.

Д дәруменінің жетіспеушілігі, көбінесе күн сәулесінің жеткіліксіздігінен, рационда Са⁺⁺ иондарын байланыстыратын хелаты бар дәнді дақылдары басым, дәрумендері аз болуынан және сүтті аз қолдану себебінен дамиды. Рахиттің Д дәруменіне – тәуелді тұқым қуалайтын түрлері де кездеседі.

Д дәрумен тапшылығы кезінде, балаларда рахит, үлкен адамдарда остеомаляция дамиды. Олардың патогенезі бір, ал клиникасы мен морфологиялық белгілері әр түрлі, ол өсіп келе жатқан және қалыптасқан сүйек тіндерінің арасындағы айырмашылығына байланысты.

Рахит, жас баланың қатпаған еңбегінің қатаюы мен тіс шығуының кешігуімен, сүйек деформациясы және жұмсаруымен, аяқ сүйектері мен омыртқаның қисаюымен сипатталады. Бұл өзгерістердің барлығы, өсіп келе жатқан сүйектердің кальцийленуінің бұзылуымен және эпифиз шеміршектердің гипертрофиясымен байланысты.

Д дәруменінің үлкен мөлшері де улы әсер етеді, Д гипердәрумендікке әкеп соғады. Кальциферолға сезімталдығы өте жоғары балаларда, улану құбылысы тәулігіне 25-50 мкг қолданғанда дамуы мүмкін. Д дәруменін қолданудың барлық жағдайында да, кальцийдің қандағы мөлшерін анықтау керек, өйткені оның деңгейі дәруменді артық мөлшерде қолданғанда өседі.

Д дәруменін көп қолдану, гиперкальциемияға, Са-дың тәжі тамырларында, жұмсақ тіндерде, артерияның ішкі қабатында, сүйек тіндерінде жиналуына, бас сүйегі мен қаңқаның ерте қатаюына, кардиосклерозға, гипертонияға, бүйректің солуына әкеп соғады. Гипердәрумендіктің бастапқы симптомдары – тітіркенгіштік, әлсіздік, ұйқының бұзылуы, тәбеттің бұзылуы, терлегіштік, кейде белсенді рахиттің белгілері ретінде қате бағалануы мүмкін, сол себептен Д дәруменінің мөлшерін азайту орнына көбірек береді. Кальцификаттың түзілуімен, бүйрек патологиясының басталуымен уланудың салдары қайтымсыз болуы мүмкін.

Д дәруменінің қажеттілігі (1 МЕ=0,025мкг эргокальциферол) емізулі жастағы және 1-3 жастағы балаларға тәулігіне -10 мкг, ал жасы ұлғайған балалар мен үлкен адамдарға – 2,5 мкг дейін (8.2.,8.3.- кестелер). Өсімдік өнімдерінде Д дәрумені жоқ. Жануар өнімдерінің ішінде, ең көбі балық майында 125 мкг%, треска бауырында – 100 мкг%, атлантикалық шабақтарда – 30 мкг%, жұмыртқада – 4,7 мкг%, сары майда – 1,3-1,5 мкг%, сиыр бауырында – 2,5 мкг%, сүтте – 0,05 мкг%.

Е дәрумені (токоферол). Бұл топқа a,- b,- g,- d- токоферолдарды жатқызуға болады, олардың ішіндегі ең белсендісі -a-токоферол. Бұл қосылыстардың негізгі қызметі - антиоксиданттылық. Биологиялық мембраналардың қанықпаған липидтерін, липидтердің бос радикалды асқын тотығуы үрдістерінен қорғап, жасуша мембраналарының бүтіндігін сақтап тұрады.

Токоферол ақуыздың, креатин мен креатининнің алмасуына қатысып, кейбір пептидазалардың белсенділігін тежеп, ақуыз бұзылуының алдын алады. Бұл дәрумендердің жыныс бездері мен бұлшық ет тіндерінің дамуы мен қызметіне үлкен әсері бар.

Е дәруменінің жетіспеушілігі кезінде, гемолиз, креатинурия, бұлшық еттерде цериодтың шоғырлануы байқалады және оның дистрофиясы дамиды. Е дәруменінің ұзақ уақыт жетіспеуі, сперматогенездің және ұрық түтікшелерінің дегенеративті өзгеруіне әкеп соғады.

Токоферолдар тағамдық азықтардың құрамында көп кездесетіндіктен, оның біріншілік гипо-, аздәрумендігі өте сирек кездеседі. Ол емізулі жастағы балаларды қанықпаған майлары көп қоспалармен тамақтандырған кезде және ақуыз - энергия жеткіліксіздігі кезінде кездеседі. Екіншілік жетіспеушілік мальабсорбция синдромы кезінде дамуы мүмкін.

Е дәруменінің қажеттілігі, емізулі жаста -3-4 мг токоферол эквивалентін (т.э) құрайды, 14-17 жаста-12-15 мг т.э., сонымен қоса жыныстық жетілу кезінде ер балаларға (15мг) қажеттілігі қыздарға (12 мг) қарағанда, жоғары (3- кесте). Ер адамдарға – 10, әйелдер үшін – 8 мг/тәулік.

Токоферолдар жануар текті өнімдерде де, өсімдік өнімдерінде де кездеседі. Әсіресе, онымен өсімдік майлары бай: соя майында – 114 мг%, мақта майында – 99 мг%, күнбағыс майында – 67 мг%. Нанда – 2-4 мг%, жармаларда – 2-9 мг%, кейбір көкөніс, жемістерде Е дәрумені азырақ кездеседі - 0,1-0,2 мг%. Жануар өнімдерінде ол сары майда - 1,5-2,5 мг%, жұмыртқада – 1-3 мг%, етте – 0,7-2 мг% кездеседі.

К тобының дәрумендері (филлохинондар). Препротромбиннің және басқа да ақуыздардың молекуласындағы глютамин қышқылының қалдықтарын карбоксильдеу реакциясын жүзеге асыратын ферменттер жүйесінің простетикалық тобының құрамына кіреді, бұл оған кальцийді байланыстыратын қасиет береді. Сонымен, бауырда қан ұю факторларының: ІІ (протромбиннің), VІІ (проконвертиннің), ІХ (Кристмас факторының), Х (Прауэр-Стюарт факторының) пайда болуы К дәруменіне байланысты.

Әдетте, К дәруменін ағзадағы ішек микрофлоралары синтездейді. Жаңа туылған балаларда алғашқы 5 күнде біріншілік К – адәрумендігі дамуы мүмкін, себебі, ішекте оны түзетін микрофлора әлі толығымен қалыптаспаған. Өсімдік майларын көп мөлшерде қабылдаған кезде, өт жолдарының механикалық бітелуінен он екі елі ішекке өт түсуі тоқтауының салдарынан, К-дәрумені жеткіліксіз сіңуі себебінен, екіншілік К-адәрумендігі жиі кезедседі. Сондай-ақ, антибиотиктерді ауыз арқылы қабылдаған кезде де, ішек микрофлораларының К- дәруменін эндогенді синтездеуі тежелуі мүмкін.

К дәруменінің жетіспеушілігі, қан ұюының нашарлауымен, қан ағуымен және гипопротромбинемиямен байқалады. К дәруменінің қажеттілік нормасы (1991 ж.) “Тамақтану нормаларында” нормаланбаған. АҚШ-та мынадай мөлшерлермен шектелген: 6 айға дейін - 5 мкг тәулігіне, 6-12 айға дейін - 10 мкг, 1-3 жаста - 15 мкг, 4-6 жаста - 20, 7-10 жаста - 30, 11-14 жаста - 45, 15-18 жаста - 65 мкг (ер адамдарға - 70-80 мкг, әйелдерге - 65 мкг). К дәрумені өсімдік, жануар тағамдарында кездеседі: шпинатта – 4,5 мг%, томатта – 0,4 мг%, картопта – 0,08 мг%, түсті орамжапрақта - 0,06 мг%, жұмыртқада - 0,02 мг%, етте – 0,15 мг%.

5. Тамақтану режимі. Тоқтық сезімі және тағамның сіңімділігі.

Рационалды тамақтанудың маңызды шарттарының бірі - тамақтану режимі. Тамақтану режимі деп, тағамды қабылдау уақыты мен жиілігін және оны мөлшері мен сапа жағынан жеке қабылдаулар бойынша бөлуді түсінеді.

Тағамды қатал бекітілген уақыттарда қабылдаса, сол уақытқа шартты секреторлық рефлекс пайда болады, бұл адамның тағамға тәбетін жақсартады, астың қалыпты қорытылуына ықпал етеді, ал тәуліктік рационды бірнеше бөліп қабылдау, тағамның сіңімділігін жақсартады, ас қорыту жолына түсетін артық ауырлықтарды болдырмайды және ұзақ уақыт бойына тоқтық сезімін қамтамасыз етеді. Тағам қабылдау аралығы 4-5 сағат болса оптимальды болып есептеледі.

Тамақтану режимі адамның жасына, физиологиялық жағдайына, жұмыс ерекшеліктеріне, т.б. байланысты. Үлкен адамдар үшін күніне 4 рет тамақтану қолайлырақ: 1-ші таңертеңгі ас – тәуліктік рационның 25 %; 2-ші таңертеңгілік ас - 10 %; түскі ас - 45 % және кешкі ас құрамында - 20 %. Екінші таңертеңгілік астың орнына, түскі ас пен кешкі астың арасында бесінділік ас қабылдануы мүмкін.

Үш рет тамақтану кезінде, әрбір қабылдау уақыттарының арасында аштық сезімі пайда болуы және жұмыс қабілетінің төмендеуі мүмкін. Бұл кезде мынадай етіп бөлу ұсынылады: таңертеңгі асқа тәуліктік рационның 30 %; түскіге - 45 %; кешкіге - 25 %.

Жұмысты түнгі кезекте істейтіндер үшін мынадай тамақтану режимі тиімді: кешкіге тәуліктік калориясының 20-30 %; түнде тамақтануы - 20-15 %; жұмыстан кейінгі таңертеңгі асқа - 20 %; түскіге - 40-45 %.

Тағамды жеке қабылдаулар бойынша бөлуде, рационның тек энергиялық құндылығы бойынша ғана емес, сондай-ақ, тағамдық азықтарды да дұрыс бөлу қарастырылуы қажет.

Ақуыздарға бай азықтарды - ет, балық, жұмыртқа, бұршақ тұқымдастар, тағы басқаларды, таңертеңгі және түскі рационға енгізу қажет, себебі, олар ұзақ уақыт асқазанда ұсталады, ұзақ қорытылады, оның үстіне ет тағамдарының жүйке жүйесіне қоздырғыштық әсері бар. Кешке еті көп тағамдарды қабылдаған кезде, ол қалыпты ұйқыға кедергі жасайды.

Кешкі асқа асқазанда ұзақ ұсталынбайтын жеңіл тағамдарды қабылдау ұсынылады, мысалы, сүт-өсімдік тағамдарын.

Жеке тағам түрлерін қабылдау ретінің де маңызы бар. Түскі ас алдындағы салқын жеңіл дәм бастапқы сөлдің бөлінуіне ықпал етеді. Бірінші ыстық тағам - жеңіл мөлдір көже (артық қанығу тудырмау үшін) температурасына және құрамындағы экстрактивті заттарына байланысты басталған секрецияны әрі қарай күшейтіп, тығыздау және қоректірек, екінші тағам түрінің жақсы қорытылуына ықпал етелі. Десертке түскі астың дәмділігін қанағаттандыратын, тәтті тағам түрі ұсынылады. Тоқтық сезімі, тағамның көлеміне және оның асқазанда болу уақытына байланысты. Асқазан тола және онда ас қорыту үрдісі жүріп жатқанда, аштық сезімі туындамайды. Өсімдік тағамдарының көлемі үлкен болып табылады. Нан мен картоп жақсы қанықтырады (тоқтық сезім береді), басқа көкөністер мен жемістер азырақ қанықтырады. Сонымен бірге, көлемі тым үлкен тағам, оның толық өңделмеуіне, сіңімділігінің төмендеуіне, адамның ішінде қолайсыз ауырлық сезімі пайда блуына әкеп соғады.

Асқазанда тағам ұзағырақ болған сайын, тоқтық сезімі де ұзағырақ болады. Әсіресе, майлары көп жануар текті азықтан жасалған тағамдар асқазанда ұзақ уақыт болады және жақсы қанықтырады. Семіздігі орташа ет асқазанда - 4-5 сағат қорытылады, майлы және ысталған ет - 6-7 сағатқа дейін, қаймақ, ашытқан қаймақ, майлы сүзбе - 7-8 сағатқа дейін, жұмыртқа - 1,5-2 сағат қорытылады. Сүт және өсімдік тағамдары қысқа уақытқа тоқтық сезімін береді, олар асқазаннан ішекке тезірек өтеді. Мысалы, сүт асқазанда- 1-2 сағат, нан - 2-2,5 сағат, қайнатылған күріш, орамжапырақ, картоп -3-4 сағат болады.

Кулинарлық өңдеу әдістері және азық түрлерінің тағамда араласуы да, қанықтырғыш (тоқтық) дәрежесіне әсер етеді. Қуырылған және пісірілген ет, ұсақ кесілген етке қарағанда, көбірек қанықтырады, пісірілген картопқа қарағанда, қуырылғанының тоқтығы көбірек. Шала піскен жұмыртқаға қарағанда, қатырып пісірілгені тоқ келеді. Ет, картоппен және нанмен араласқанда, ең көп қанығу береді.

Тағамның сіңімділігі, ішектен сіңген тамақтық заттардың пайызбен берілген санының, тағаммен қабылданған тамақтық заттардың жалпы санына қатынасымен сипатталады.

Тағамның сіңімділігіне көп факторлар әсер етеді: оның тегі (өсімдік, жануар текті), химиялық құрамы, ауыз қуысында алдыңғы механикалық немесе ферменттік өңделуі, тағамның майдалану дәрежесі, орталық жүйке жүйесінің жағдайы, органолептикалық қасиеттері, тағамның әр түрлілігі, т.б.

Жануар текті тағамдардың сіңімділігі, өсімдік текті тағамдарға қарағанда, жоғары - орта есеппен 95 %, ал өсімдік тағамдарының сіңімділігі - 80 %, аралас азықтан жасалған тағамдардікі - 82-90 %-дан аспайды. Өсімдік текті тағамдар азырақ сіңеді, өйткені, құрамында ас қорыту сөлдерінің тағамдық заттарға жетуін қиындататын және асқорыту жолдарынан өтуін жылдамдататын жасұнық бар. Осыған байланысты, тағамдық заттар жақсы қорытылып және сіңіп үлгермейді. Егер, өсімдік азықтары жасұнықтан тазартылса (ақ нан, макарондар т.б.), жануар текті сияқты олардың да сіңімділігі жоғарылайды.

Жануар текті ақуыздар майлар мен көмірсулардың сіңімділігін жоғарылатады. Көмірсуларды басым қабылдаған кезде, ақуыздар мен майлардың сіңімділігі төмендейді, ал көмірсулардың сіңімділігі жоғары болып қалады. Майлы тағамдар нашар сіңеді. Минералды заттар, көмірсулы тағамдарды қабылдаған кезде жақсы сіңеді. Егер, тағам ауыз қуысында жеткілікті дәрежеде механикалық және химиялық (ферменттермен) өңдеуден өтетін болса, сіңімділігі едәуір жоғарылайды, оған тағамды әбден шайнап, асықпай жеу ықпал етеді.

Тартылған ет, езбе (пюре) және т.б. түрлерде дайындалған майлы, ботқа тәріздес тағамдар жеңілірек сіңеді. Майдалау, әсіресе, өсімдік азықтары үшін қажет.

Тағамның сіңімділігіне, оның ас қорыту бездерінің секрециясын күшейтетін қабілеті де әсер етеді. Асқазан секрециясын ең күшті қоздыратындар құрамында экстрактивті заттары көп, балықтың сорпасы (уха). Көкөністен жасалған сорпалардың да, сөл бөлдіретін қабілеті жоғары. Майлы тағамдар асқорыту бездерінің секрециясын тежейді, сүт және нан оның сөл бөлуін аздап ынталандырады.

Асқорыту бездерін күшті тітіркендіргіші, адамның тағамға тәбеті, оның қозуы сол тағамды жеу кезінде және жақсы органолептикалық қасиеттерінен (иісі, дәмі, түрі) пайда болады. Тағамның жоғары температурасы (бірінші тағам түрінде 70-75⁰, екіншіде - 65-70⁰ ), оның хош иісін күшейтеді, майларды сұйық күйінде сақтайды, ас қорыту мүшелеріне қан келуін күшейтеді және тағамның сөл шығаратын әсерін күшейтеді.

Бірыңғай тамақтану, адамның тағамға тәбетін төмендетеді және асқорыту сөлдерінің өнімін азайтады, сондықтан күніне және бүкіл апта бойына тағамдарды алмастырып әр түрлі ету қажет.

Азықтардың тәуліктік тізімі азықтардың 6 тобын қамтуы қажет: 1. сүт, сүт өнімдері; 2. ет, ет өнімдері, жұмыртқа, балық; 3. нан, бөлке, макарон, жарма т.б.; 4. майлар; 5. көкөніс; 6. жеміс-жидектер.

6. Алиментарлық аурулар.

Тамақтанумен байланысты ауруларды алиментарлық аурулар деп атайды. Дүние жүзілік денсаулық сақтау (ДДСҰ) ұйымының жіктеуі бойынша олар:

I. Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын аурулар.

II. Жарамсыз тағамдарды қабылдаумен байланысты аурулар.

III. Ағзаның жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар деп бөлінеді (тұқым қуалайтын және жүре пайда болған ферментопатиялар, тағам аллергиялары).

Дата добавления: 2014-12-11 | Просмотры: 1313 | Нарушение авторских прав