АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Психогенді аурулар

Реактивті психоздар

Жарақаттан кейінгі стресстік синдром

Шекаралық психикалық бұзылыстар

Невротикалық бұзылыстар

Үрейлі-фобиялық жағдайлар

Неврастения

Обсесситі-компульсивті бұзылыстар

Невротикалық деңгейдегі истериялық бұзылыстар

Тұлға бұзылыстары (психопатиялар)

Психикалық даму патологиясы

Кемақылдық

Психикалық дамудың артта қалуы

Психикалық дамудың бұрмалануы

Статистикалық, ғылыми, ұйымдастырулық және әлеуметтік зерттеулер жүргізу кезінде диагностикалық тәсілді унификациялау мақсатында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымымен халықаралық аурулар жіктеуі жасалды (ХАЖ). Қазіргі уақытта 10-қайта қарау ХАЖ – 10 қолданыста, мұнда психикалық және жүріс – тұрыс бұзылыстары 5 – ші (F) тарауда көрсетілген.

Бұл жіктеудің негізін қалаушылар бірінші кезекте тәжірбиелік қолайлылыққа және нақты маман-дәрігердің тәжірибесі мен теориялық көзқарастарына тәуелсіз нәтиженің өнімділігінің максимальды деңгейде болуына бағытталды. Бұл нақты анықтамасы жоқ, әр елде бірдей қабылданбайтын түсініктерді қолданудан бас тартуға мәжбүр етті. Сондықтан «эндогенді», «экзогенді», «невроз» және «психоз» тәрізді терминдер бұл жіктеуде қолданылмайды. «Ауру» термині кең мағыналы «бұзылыс» деген терминмен ауыстырылды. Жіктеудің әлеуметтік және тәжірбиелік бағыты психоактивті заттарды және алкагольді қолдануға байланысты шақырылған бұзылыстарды, олардың симптомдары өзге де органикалық аурулардан айырмашылығы аз болғанымен де жеке топқа бөлуді талап етті.

ХАЖ – 10 нозологиялық жіктеу идеяларын жалпы алғанда жоққа шығармайды: соның ішінде, қалыптасқан «шизофрения», «органикалық бұзылыстар», «стресске реакция» тәрізді нозологиялық бірліктер қолданылады. Бірақ этиопатогенетикалық принцип айтарлықтай келіспеушіліктер шақырмаған жағдайда ғана есепке алынады. Осылайша, олигофрения диагностикасында органикалық ақау есепке алынбайды, өйткені көп жағдайда оны анықтау қиынға соғады. Тек ХАЖ – 10-ң кейбір тарауларында бұзылыстар динамикасы (мысалы, шизофрения ағымының типі) келтіріледі. Жиі диагноз негізгі симптом мен синдромға негізделе отырып қойылады. Өйткені бір науқаста бірнеше психикалық сфера бұзылыстары болуы мүмкін, сондықтан бір уақытта бірнеше шифр қолдану мүмкіндігі бар. Жіктеудің толық текстінде болуы мүмкін және болмайтын белгілер критериялары толық сипатталған, олар қарама-қайшылық тудырмайды.

Жіктемеге енген әрбір диагноз латын әріптерінен тұратын шифр түрінде (психикалық бұзылыстар тарауында ол «F» әрпімен белгіленген) және бірнеше сандармен (4-ке дейін) белгілене алады. Осылайша, 10 000-ға дейін психикалық бұзылыстарды шифрлауға болады. Кейбір психиатрияда жиі кездесетін диагноздар F класына енгізілмеген (мысалы, эпилепсия [G 40], нейросифилис [A 52.1], интоксикациялар [T 36-T 65])

ДДҰ ХАЖ – 10-ды теориялық жүйе ретінде қарастырмайды, сондықтан ХАЖ – 10-ң қайта өңдеуі белгілі бір психиатриялық мектептердің ғылыми білімі мен дәстүрінің даму дәрежесін көрсететін концептуальды жіктеудің орнын алмастырмайды.

Төменде ХАЖ-10-ның негізгі тарауларының қысқаша тізімі келтіріледі. Кейбір шифрлардағы жұлдызша (*) сәйкес санмен алмастырылуы мүмкін.

ПСИХИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖҮРІС-ТҰРЫС БҰЗЫЛЫСТАРЫНЫҢ ЖІКТЕУІ

(№№№№)

F0 Соматикалық бұзылыстармен қатар органикалық, психикалық бұзылыстар:

F00 – Альцгеймер ауруы

F01 – қантамырлық деменция

F02 – басқа деменция (Пик, Крейтцфельд-Якоб, Паркинсон ауруы, Гентингтон хореясы, ЖИТС және т.б.)

F03 – анықталмаған деменция

F04 – алкогольдік емес амнестикалық (корсаков) синдромы

F05 – алкогольдік емес делирий

F06 – өзге бұзылыстар (галлюциноз, сандырақ, кататония және т.б.)

F07 – тұлғаның органикалық бұзылысы

F09 – анықталмаған

F1 Психоактивті заттарды қолдану нәтижесіндегі психикалық және жүріс-тұрыстық бұзылыстар:

F10 – алкоголь

F11 – опиаттар

F12 – сора (конопля)

F13 – седативті және ұйқы шақыратын заттар

F14 – кокаин

F15 – психостимуляторлар және кофеин

F16 – галлюциногендер

F17 – темекі

F18 – ұшқыш еріткіштер

F19 – басқалар немесе жоғарыда аталғандардың бірлесуі

Бұзылыс сипаты 4-ші белгімен белгіленеді:

F1*.0 – жедел интоксикация

F1*.1 – зиянды салдармен

F1*.2 – тәуелділік синдромы

F1*.3 – тоқтату синдромы

F1*.4 – делирий

F1*.5 – басқа психоз

F1*.6 – амнестикалық (корсаков) синдром

F1*.7 – резидуальды психикалық бұзылыс (деменция, тұлға бұзылысы)

F1*.8 – басқалар

F1*.9 – анықталмаған

F2 Шизофрения, шизотипті және сандырақтық бұзылыстар:

F20 – шизофрения, оның ішінде жеке формаларын бөледі:

F20.0 – параноидты

F20.1 – гебефренді

F20.2 – кататониялық

F20.3 – ажыратылмаған

F20.4 – постшизофрениялық депрессия

F20.5 – резидуальды

F20.6 – қарапайым

F20.8 – басқалары

F20.9 – анықталмаған

Сонымен қатар ағым типтерін ажыратады:

F20.*0 – үздіксіз

F20.*1 – эпизодты үдемелі ақаумен

F20.*2 – эпизодты тұрақты ақаумен

F20.*3 – эпизодты ремиттирлеуші

F20.*4 – толық емес ремиссия

F20.*5 – толық ремиссия

F20.*8 – басқа

F20.*9 – жылдан төмен бақылау кезеңі

F21 – шизотипті бұзылыс

F22 – созылмалы сандырақтық бұзылыстар

F23 – жедел және транзиторлы сандырақтық бұзылыстар

F24 – индуцирленген сандырақ

F25 – шизоаффективті психоздар

F28 – өзге органикалық емес психоздар

F29 –анықталмаған сандырақтық психоз

F3 Аффективті бұзылыстар:

F30 – маниакальды эпизод

F31 – биполярлы психоз

F32 – депрессивті эпизод

F33 – рекуррентті депрессивті бұзылыс

F34 – көңіл-күйдің созылмалы бұзылыстары

F38 – басқалар

F39 –анықталмаған

F4 Невротикалық, стресске байланысты және соматоформды бұзылыстар:

F40 – үрейлі-фобиялық бұзылыс

F41 – паникалық шабуылдар және басқа үрейлі жағдайлар

F42 – обсессивті-компульсивті бұзылыс

F43 – стресске реакция және адаптация бұзылысы

F44 – диссоциативті (конверсионды) бұзылыстар

F48 – неврастения, деперсонализация және басқалар

F49 –анықталмаған

F5 Физиологиялық бұзылыстармен және физикалық факторларға байланысты жүріс-тұрыстық синдромдар:

F50 – тағам қабылдау бұзылысы

F51 – органикалық емес ұйқы бұзылыстары

F52 – жыныстық дисфункция

F53 – босанудан кейінгі кезең бұзылыстары

F54 – психосоматикалық бұзылыстар

F55 – тәуелділік шақырмайтын заттарды шектен тыс қолдану

F59 – анықталмаған

F6 Жетілген тұлға және ересек адамдардағы жүріс-тұрыс бұзылыстары:

F60 – тұлғаның спецификалық бұзылыстары (психопатиялар), соның ішінде:

F60.0 – паранидты

F60.1 – шизоидты

F60.2 – диссоциальды

F60.3 – эмоциональды тұрақсыз

F60.4 – истериялық

F60.5 – ананкастты

F60.6 – үрейлі

F60.7 – тәуелді

F60.8 – басқалар

F60.9 – анықталмаған

F61 – тұлғаның аралас және өзге бұзылыстары

F62 – психожарақат, психикалық ауру және т.б. нәтижесіндегі тұлға өзгерістері

F63 – әдеттер мен әуестіктер бұзылыстары

F64 – жыныстық идентификация бұзылысы

F65 – сексуальды қалау бұзылысы

F66 – сексуальды даму және ориентация бұзылысы

F68 –басқалар

F69 – анықталмаған

F7 Кемақылдық:

F70 – жеңіл дәрежелі кемақылдық

F71 – орташа дәрежелі кемақылдық

F72 – ауыр дәрежелі кемақылдық

F73 – терең дәрежелі кемақылдық

F78 – басқа

F79 – анықталмаған

F8 Психологиялық даму бұзылысы:

F80 – сөйлеу дамуының бұзылысы

F81 – мектептік дағдылар дамуының бұзылысы

F82 – қимылдық функциялар дамуының бұзылысы

F83 – дамудың аралас бұзылыстары

F84 – балалық аутизм және дамудың жалпы бұзылыстары

F88 – дамудың басқа бұзылыстары

F89 – анықталмаған

F9 Әдетте балалық және жасөспірімдік шақта басталатын жүріс-тұрыстық және эмоциональды бұзылыстар:

F90 – гиперкинетикалық бұзылыс

F91 – жүріс-тұрыс бұзылысы

F92 – жүріс-тұрыс пен эмоцияның аралас бұзылысы

F93 – үрейлі, фобиялық және басқа бұзылыстар

F94 – әлеуметтік функциялау бұзылысы

F95 – тикозды бұзылыстар

F98 – энурез, энкопрез, кекештену, тамақтану бұзылысы

F99 Анықталмаған психикалық бұзылыс

ТАРАУ

ПСИХИКАЛЫҚ НАУҚАСТАР ТЕРАПИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

Психофармакология дамуына байланысты психикалық науқастар терапиясының қазіргі кезеңдегі ерекшеліктері

Психиатрияның заманға сай даму ерекшеліктері оның психофармакологиямен органикалық тығыз байланыста болуы. Біздің ғасырымыздың 50-ші жылдарға дейін «психофармакологиялық терапия» ұғымы мүлде болған жоқ. Психозбен науқастарды шок әдістерімен (инсулиншокты, тырысулық терапия, атропинді кома) емдеп, пиротерапияны қолданды. Қозуды седативті дәрілер, үлкен мөлшерде ұйықтататын дәрілермен, наркотикалық заттармен, гидропроцедуралармен басатын. Симптоматикалық дәрілік және медикаментті емес терапияны (физио-, психо- және еңбек терапиясы) кеңінен қолданды. Жедел психоз жағдайларын басу мақсатындағы белсенді терапия аса ауқымды болды; көрсетілімдеріндегі шектеулерге және қарсы көрсетілімдеріне байланысты тек науқастардың кейбір бөліктері ғана қамтылды. Максимальды түрде алынған терапиялық эффект жиі толық емес немесе тұрақты болмады, біршама уақыт өткен соң науқас психиатриялық стационарға қайтып оралатын. Шок терапиясының қайталамалы курстары олардың төмен тиімділігі мен асқынулар қаупінің жоғарылығына байланысты өте сирек жағдайларда өткізілетін. Психоз уақытының өсуіне байланысты белсенді терапияның тиімділігі төмен болатыны дәлелденгендіктен, оның созылмалы түрге ауысуы науқастың әлеуметтік-белсенді қызметке оралуына деген үміттің үзілгендігін білдірді.

Психофармакологиялық терапияның дамуы фенотиазин мен оның түрлерін зерттеу мен синтездеуден басталған. Фенотиазиндік қатарға жататын аминазин мен басқа да дәрілік заттарды қолдану тәжірибесіне байланысты қысқа уақыт аралығында, тек жедел ағымдағы емес, сонымен қатар созылмалы ағымдағы психикалық ауруларға едәуір әсер көрсететін, психикалық сфераға бағытталған әсері бар дәрілік заттың табылғандығы мәлім болды. Қазіргі уақытта психикалық қызметке кеңінен (нейролептиктер, транквилизаторлар) және де таңдамалы түрде әсер ететін психофармакологиялық белсенділігі бар (антидепрессанттар) әртүрлі дәрілік затардың үлкен мөлшері өндірілді. Бұл препараттардың ерекшелігі олардың медиаторлық алмасуға салмақ түсіруінде: қандай-да медиаторлардың синтезін немесе ыдырауын күшейту немесе басу, медиаторлар бөлініп шығуын күшейту немесе тежеу, олардың синапстық саңылауда жиналуына әсер көрсетеді және т.с.с. Бұл препараттардың әсер ету механизмін біле отыра біз науқастың психикалық жағдайын реттеп, оның жүріс-тұрысын әртүрлі дәрілер комбинациясын қолдану арқылы қалыпқа келтіре аламыз. Осылайша, психофармакологиялық терапия әдісінің пайда болуы мен дамуының негізгі мәні психикалық науқастарға медициналық жәрдем көрсету мүмкіндіктерінің кеңеюінде жатыр.

Психиатрия патогенетикалық дәрілік терапияның тиімді әдісімен толықты. Психофармакологиялық кезеңге дейін психозбен ауратын науқастарды белсенді емдеуді дәрілермен емес, коматозды, қызбалық, тырысулық - жағдайлармен жүзеге асырды. Науқасты осындай төтенше, өмірге қауіпті жағдайға жеткізу арқылы ағзаның қорғаныс күштерін мобилизациялауға қол жеткізеді, бұл жағдай жиі психоз жағдайынан шығуға ықпал етеді. Барлық шокты әдістер әсері осыған негізделген. Бұл емдеу әдісіне шокты жағдай қандай жолмен шақырылғанының еш маңызы жоқ. Мысалы, тырысулық терапияны өткізгенде бастапқыда ағзаға камфора немесе коразолдың көп мөлшерін енгізген, кейін келе бұл мақсатта электр тоғын (электро тырысулық терапия) қолдана бастады. Бұл әдістермен салыстырғанда психофармакологиялық терапия дәрілік заттарға, олардың аурудың клиникалық көрінісіне сәйкес тікелей әсеріне бағытталған. Идеологиялық тұрғыда бұл фактқа баға беру қиын: соматикалық ауруларға көрсетілетін медициналық көмекті, психиатриялықтан ажырататын соңғы шекара сөне берді. Бұған дейін аурудың этиологиясы мен патогенезін зерттеу арқылы психикалық аурулар соматикалық аурулар шақырған себептермен шақырылуы мүмкін екендігі, ал соматикалық, психикалық салада да күрделенетін патогенетикалық механизмдер түбі бір екендігі дәлелденді, өйткені олар адам ағзасының қоршаған ортаның қолайсыз, зиянды әсерлерінен қорғаанысын және бейімделуін көрсетеді. Нақ осылайша психикалық аурулар мен олардың терапиясы жөнінде жаңа білім игеру арқылы адам патологиясының жалпы теориясы негізінде психикалық аурулар жөнінде ілімнің материалды негіздері беки түсті.

Психофармакологияның дамуына байланысты науқастардың қозу жағдайын басу проблемасы толық шешілді. Қалыптасқан дағды көмегімен кез-келген қозуды жоюға болады. Көп жағдайда қозу жойылған соң науқас жағдайы қалыпқа келеді, оларды тасымалдау, емдеу мүмкіндігі туып, реабилитациялық іс-шараларды өткізуге қолайлы жағдайлар туады. Қозумен тиімді күресу арқылы психикалық науқастардың қоғамға зиянды әрекеттерінің қаупі азайды.

Психотропты заттар көмегімен екінші және үшінші кезектегі психопрофилактика мәселелерін шешуге болады. Психозды ерте анықтау және емдеу психопатологиялық симптоматиканы дерттің бастапқы кезеңдерінде үзуге мүмкіндік береді - яғни инициальды кезеңде немесе манифестация сатысында. Бұл тосқауылдық (тежеу, басу) терапия стационарда әрбір жеке жағдайға максимальды қажетті дозада жүргізіледі, ал кейде (науқастың әлеуметтік бейімделуіне зиян келтірмес үшін) амбулаторлық жағдайда жүргізіледі. Жедел кезең өткен соң, психотропты дәрілердің төмен мөлшерімен сүйемелдеуші терапия алу үшін науқас диспансерлік бақылауға шығарылады. Бұл терапия пайда болған ремиссияны тереңдету, болуы мүмкін психоз асқынуының алдын-алу және науқастың әлеуметтік қарым-қатынасын жеңілдету үшін қажет. сүйемелдеуші терапия ұзақтығы мен белсенділігі әрбір жеке жағдайда әртүрлі. Кейбір науқастарға бұл терапияның 2-3 аптасы жеткілікті, ал кейбіреулерінде ол бірнеше жылға созылады, емдеуді тоқтату немесе дәрі-дәрмектің мөлшерін өздігімен азайту науқас жағдайын нашарлатады.

Терапиялық тактиканы белсендендіру, емдеу нәтижелілігінің өсуі психикалық аурудың әлеуметтік аспектілеріне әсерін тигізді. Қазір психикалық ауруларды дауасы жоқ дерт ретінде қабылдау түсінігі жойылды. Психиатриялық ауруханалар есінен адасқан бейкүнә жандарға лық толмайтын болды. Науқастардың қозуын жою арқылы психиатриялық стационарларда қолайлы, жайлы жағдай жасауға, дәрілік емес терапияны кеңінен қолдану (психотерапия, еңбек терапиясы, музыка терапиясы, емдік дене тәрбиесі және т.б.), науқастардың бос уақытын, көңіл көтерулеріне жағдай туғызуға мүмкіндік пайда болды. Кейбір стационарлар мен ауруханалар бөлімшелері ашық есік тәртібіне көшті. Психиатр бақылауы мен психиатриялық стационарларға шекаралық психопаталогиялық жағдаймен (невроз, психопатия) науқастар жиі түсе бастады, бұл нозологиялық формаларды кеңінен зерттеуге мүмкіндік пайда болды. Науқастардың стационарларда емделу мерзімі азайды. Науқасқа стационарлық және амбулаторлы мамандандырылған жәрдем беру мәселесі бірінші кезекке шықты. Сонымен бірге психикалық аурулармен күресу бойынша іс-шараларды іске асыруда психоневрологиялық диспансерлердің рөлі өсті. Науқастардың әлеуметтік бейімделу дәрежесі мен олардың өндірістік қажеттілігі артты.

Уақыт өткен сайын психофармокологиялық терапияның кемшіліктері де анықталды. Психотропты дәрілерге сезімталдығы жоқ белгілі бір науқастар тобының терапиялық резистенттілігі өзекті мәселеге айналды. Мысалы, депрессивті науқастар арасында олар 15-30% құрайды. Резистенттілікті жою үшін дәрілердің максимальды мөлшері қолданылады, бірі екіншісіне, белсендірек түріне алмастырылады, әртүрлі дәрілер үйлестіріліп беріледі, оларды парентеральды (инъекция, көктамыр ішіне,тамшылатып) енгізу, емді бірнеше күнге күрт тоқтату арқылы ағзада соматикалық және вегетативті өзгерістер шақырады (тоқтату синдромы), дәрілер мөлшерін өзгертеді (зигзагтар әдісі) және т.б. әдістер қолданылады. Ем тиімділігін жоғарылатып, резистенділікті жою үшін соңғы кезде пиротерапия мен шок әдістері (әсіресе электро тырысулық терапия) кеңінен тағайындалуда, оларды қолдану психотропты дәрілерді қолдану жоғарылау кезеңінде шектелген болатын.

Ем әсеріне қанағаттанбау терапияның зияндылығы жөнінде ой туғызады. Белсенділігі жоғары психотропты дәрілер айқынырақ жанама әсерлер мен асқынулар шақырады деген заңдылық бар. Бұл үнемі мінсіз психотропты зат іздеуге итермелейді, ал ол зат мынадай талаптарға сәкес келуі керек: айтарлықтай әсер ету күші, ұзақтығы және психикаға таңдамалы әсері, қолдануға қолайлы, науқастың соматикалық, жалпы жағдайын нашарлатпауы керек, науқастың емделуі кезеңінде әлеуметтік ортада бейімделуіне кедергі келтірмеуі тиіс.

Созылмалы аурулармен ауыратын науқастардың наризалығын емге психологиялық тәуелділік және көп жылдар бойы күн сайын көп мөлшерде дәрі қабылдау қажеттілігі туындатады. Соңғы мәселені пролонгирленген әсер көрсететін препараттарға көшу арқылы шешуге болады. Мәселен, модитен-депо (фтор-феназин-деканоат) атты нейролептикалық препарат иъекциядан кейін 2-4 апта өзінің антипсихотикалық әсерін береді. Тек дәрігер ғана емес, науқас та ем тиімді болуы үшін табандылық танытып, көп еңбек етуі керек. Бұл табандылық үдемелі ағымдағы психикалық ауруларды белсенді емдеу барысында оның тек жасырын қолайлы тенденцияларын (мысалы, ремиттирлеуші ағымға бейімділікті) ғана емес, қолайлы емес тенденцияларының алдын-алуға мүмкіндік береді. Шизофренияның үздіксіз-үдемелі ағымымен науқастардың терапиялық ремиссияға ауысқан жағдайлары, ем әсерінен ақаулы күйлердегі симптоматиканың кері дамуы, қатерлі формалардың психопатологиялық өнімдерінің қатерсіз (мысалы, гебефренді қозудың маниакальды тәрізді қозуға көшуі) түрге ауысуы сияқты жағдайлар жиі кездеседі. Психофармокологиялық терапия қанша қарапайым болып көрінгенімен белсенді шокты терапиямен салыстырғанда аса индивидуальды тәсілді талап етеді.

Психотропты препараттардың терапиялық тиімділік шегі

Психотропты препараттардың көп түрлілігіне қарамастан олар 5 топқа топтастырылады: нейролептиктер, антидепрессантар, транквилизаторлар, психостимуляторлар мен психодизлептиктер. Сонымен қатар, нормотимиктер мен ноотроптарды жеке топқа бөледі. Аталған топ препараттарын ажырату 1969 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ғылыми тобы ұсынған жүйеге сәйкес келеді.

Нейролептиктер. Нейролептиктік препараттар психотропты заттардың негізгі тобын құрайды. Оған фенотиазин туындылары, раувольфин (резерпин және т.б.) препараттары, бутирофенон туындылары (галоперидол, триседил), тиоксантендер (хлорпротиксен) тағы да басқа қосылыстар жатады. Фенотиазин қатарындағы препараттарды оның алифатикалық туындылары (аминазин, тизерцин, терален), фенотиазиннің пиперазиндік туындылары (этаперазин, френолон), пиперидиндік туындылары (неулептил т.б.) біріктіреді.

Нейролептиктер әсерінің ең маңызды нәтижесі антипсихотикалық эффект болып табылады. Бұл эффект қозу, мазасыздық жағдайын, эмоциональды күйзелісті басу және таңдамалы түрде - сандырақ, галлюцинация, кататониялық және психоздың т.б. көріністерін әсерімен көрінетін препараттың жалпы седативті әсері арқылы қол жеткізіледі. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларының седативті әсері өте күшті, сондықтан олар орталықтық-босаңсытушы нейролептиктер деген атау алды.

Аминазин мен тизерцин қабылдаған науқастарға әлсіреу, тежелу, кейде аффективті блокада дәрежесіне дейін жететін талпыныстардың төмендеуі, ұйқышылдық тән. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларының бұл қасиеттері психикалық науқастар қозуын басуда жоғары эффект береді. Тизерцин депрессивті науқастардың қозуын тежеуде артықшылық көрсетеді, өйткені препараттың өзі депрессия шақырмайды және оны күшейтпейді. Қорқыныш сезімін басуда тизерцин сияқты, бірақ жұмсағырақ терален препараты әсер етеді. Бұл препараттар ұйқысыздық, абстиненция жағдайында алкогольді мотивацияны басу үшін және құсуға қарсы, ауру сезіміне қарсы қолданылады.

Бұл аталған әсерлер эффектін басқа да нейролептиктік препараттардан табуға болады. Олар алифатикалық туындылармен салыстырғанда үнемі әртүрлі дәрежедегі белсендендіруші әсер көрсетеді. Бұл әсер әсіресе терапияның бастапқы сатысында және аз мөлшермен қолданылса айқынырақ көрініс береді. Галоперидол, стелазин, триседил, мажептил қабылдаған науқастарда бастапқы кезеңде кейде жағдайдың өткірленуі байқалады, ол мазасыздық пен үрейдің күшеюімен көрінеді, бұл кезде препараттың антипсихотикалық әсері көрініп үлгермей, ынталандырушы әсері басым болады. Мажептил мен триседил сияқты препараттарды қабылдағанда науқастар белсенділігі тітіркенгіштікпен және эксплозивті реакциямен көрінеді. Жағдай емге аминазинді қосқанда тұрақтанады.

Нейролептиктермен курстық емдеу олардың негізгі қасиеттерін ескере отырып жүргізіледі. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларының орталықтық-босаңсыту әсері болғандықтан, оларды күшті қозу жағдайындағы науқастарға тағайындаған дұрыс; ступор, апато-абулиялық жағдайдағы науқастарға оның әсері жоқ. Шизофренияның қарапайым формасымен науқастарға аминазинді тек уақытша, симптоматикалық ем ретінде ғана тағайындайды. Кейін басқа препараттарға көшу қажет. Егер нейролептиктерді антипсихотикалық әсерлерінің күші бойынша салыстырса, онда препараттар қатары былай орналасар еді: аминазин – трифтазин – галоперидол – триседил – мажептил. Антипсихотикалық әсері бойынша аталған аминазиннен мажептилге дейінгі препараттар жалпы және таңдамалы белсенділіктері бойынша өсе түседі.

Антидепрессантар. Бұл топқа моноаминоксидазаның ингибиторлары (нуредал, инджопан), әртүрлі химиялық заттардың үшциклдық туындылары (имипрамин, тримепрамин, анафранил, фторацизин, азафен, триптизол, нортриптилин,, амитриптилин), тетрациклдық препараттар (лудиомил, пиразидол, инказан), бензепин туындылары (новерил, инсидон) жатады. Антидепрессанттардың психотропты белсенділік спектрі олардың негізгі қасиеттерінің қосылысы арқылы құралады: тимоаналептикалық әсері (антидепрессанттық әсері), ынталандырушы және седативті әсерлері. Тимоаналептикалық әсері депрессивті симптоматиканың редукциясымен көрініс береді: мұңды көңіл-күй, депрессивті сандырақ, психикалық анестезия, және де депрессияның соматикалық көріністерінің – іш қату, тәбет төмендеуі. Антидепрессанттардың ынталандырушы эффекті тежелудің азаюы, сергектіктің пайда болуы, әрекетке талпыныстың пайда болуы арқылы көрінсе, седативті әсері – үрей, мазасыздық, қорқыныш азаюымен, ұйқының реттелуімен көрінеді.

Антидепрессанттардың аталған қасиеттері сандық жағынан әр препаратта әртүрлі дәрежеде байқалады, осылайша препараттың психотропты белсенділігінің индивидуальды профилі туады. Моноаминоксидаза ингибиторлары (МАО) деңгейі бойынша антидепрессивті эффектке жақын үлкен ынталандырушы әсер көрсетеді; бұл кезде седативті компонент өте төмен дәрежеде болады. Нәтижесінде МАО ингибиторлары үрейлі-депрессивті бұзылыстары бар науқастарда үрей және ажитацияны күшейтеді, депрессивті-параноидты синдром кезінде сандырақты симптоматиканы ауырлатады, маниакальды-депрессивті психозбен науқастардың депрессия фазасынан маниакальды фазаға ауысуына ықпал етеді, бірақ тежелген және апатиялық депрессиямен, субдепрессивті жағдайдағы науқастарға тиімді әсер етеді. МАО ингибиторлары асқындырған бұзылыстар кезінде амитриптилин тағайындаған дұрыс. Бұл препараттың тимоаналептикалық (антипсихотикалық) әсері күшті, айқын седативті және үрейге қарсы әсері, әлсіз ынталандырушы әсері бар. Амитриптилинмен туыстас триптизол, айқынырақ нортриптилин препараттарының ынталандырушы қасиеттері айқынырақ. Айқын тимоаналептикалық әсердің жеңіл седативті және әлсіз ынталандырушы әсермен бірге жүруі төтциклды антидепрессанттар – лудиомил және пиразидолға тән. Бұл препараттардың тепе-тең әсері олардың көрсетілім шеңберін кеңейтеді. Пиразидолдың холинолитикалық әсер көрсетпегендіктен (ол әсер үшциклды препараттарға тән) оны қолдану шеңбері одан әрі кеңейе түседі, нәтижесінде ол қуық және ішек атониясымен, қуық асты безі гипертрофиясымен, глаукомамен, жүректің ишемиялық ауруымен, гипертониялық аурумен науқастардың жағдайын нашарлатпайды.

Антидепрессанттардың ынталандырушы қасиеттерінің төмендеу тәртібі мынадай: МАО ингибиторлары – дезипрамин – нортриптилин – имипрамин (мелипрамин, тофранил) – новерил – траусабун – амитриптилин – тримепрамин – хлорпротиксен – тизерцин. Ал седативті әсері осыған кері тәртіппен орналасады; седативті әсер хлорпротиксенде (тизерцин әсерімен қатар дерлік), тимепраминде айқынырақ, триптизолда едәуір төмен, протриптилинде, нортриптилинде, дезипраминде және МАО ингибиторларында анықталмайды.

Транквилизаторлар. Бұл топқа әртүрлі химиялық препараттар жатады: бензодиазепин туындылары (элениум, седуксен, тазепам, рудотель, феназепам және т.б.), пропандиол карбаматтары (мепротан), дифенилметан туындылары (амизил), тағы да басқа химиялық қосылыстар. Транквилизаторлармен терапия шекаралы психикалық патологияны құрайтын бұзылыстардың кең диапазонында тиімділік көрсетеді. Бұл препараттардың әсер ету саласы психиканың шамадан тыс және диссоцирленген реакциясы, стресстік ситуациялардың психопатологиялық салдары, әртүрлі тұлғалық декомпенсациялар, тұлғаның аномальды дамуы және де бастапқы және қалдық психотикалық симптоматика, басқаша айтқанда шеткі шекарасы бір жағынан нормамен, екінші жағынан айқын психотикалық күймен шектелген жағдайлар болып табылады. Транквилизаторлар әсерінің бірнеше негізгі түрлері анықталды: транквилизаторлық, седативті, ұйықтатын, тырысуға қарсы (антипароксизмальды), миорелаксациялық, белсендендіруші. әсерлерінің ішінен транквилизаторлық әсер басымдылық көрсетеді, ол тынышталумен, стресстік жағдайларға төзімділіктің жоғарылауымен, конфликтілі ситуацияларда адаптацияның жақсаруымен көрінеді. Ағзаға ұзақ уақыт бойы транквилизаторларды енгізсе, седативті, антипароксизмальды және миорелаксациялық әсерлерге толеранттылық дамуы байқалады, бірақ транквилизаторлық эффектке әдеттену болмайды.

Транквилизаторлар транквилизаторлық әсерінің күші және басқа эффекттері бойынша ерекшеленеді. Ең белсенді әсер көрсететіндері – феназепам, лоразепам, олардың транквилизаторлық және седативті әсері антипсихотикалық дәрежеге дейін жетеді; әсерінің басқа да эффекттері айтарлықтай айқын. Күші бойынша бұл препараттардан тазепам, элениум, рудотель және басқа препараттар төмен түседі. Триоксазиннің миорелаксациялық әсері жоқ, белсендендіру әсері күштірек, сондықтан ол күндізгі тыныштандыратын зат ретінде қолданылады. Грандаксиннің белсендендіруші әсерінің күштілігі соншалық, ол өзі қозу мен ұйқысыздық шақыруға қабілетті; осыған байланысты кейбір авторлар оны психоэнергетикалық препараттарға жатқызады. Нитразепамның ұйықтату әсері күшті болса, клоназепамның – тырысуға қарсы әсері басым.

Транквилизаторларды тағайындаудың басты көрсеткіші невротикалық және невроздар шеңберінде өтетін астениялық, диссомниялық, обсессивті-фобиялық, ипохондриялық, истериялық, үрейлі-депрессивті жағдайлар, психопатиялар, реактивті жағдайлар, циклотимия, баяу ағымды шизофрения немесе шизофрениялық ремиссия, бас миының органикалық зақымданулары сияқты невроз тәріздес бұзылыстардың кең шеңбері болып табылады. Шизофрениямен науқастардағы психотикалық үрейлі синдромдар кезінде транквилизаторларды жеке дәрілік зат ретінде немесе нейролептиктермен және антидепрессантармен бірлестіріп қолданады. Сонымен бірге транквилизаторларды дисфориялық бұзылыстары бар эпилипсиямен науқастарда және алкоголизммен науқастардағы абстиненцияның психикалық және соматовегетативті көріністерін басуға тағайындалады. Транквилизаторлардың вегетативті-тұрақтандырушы және антипароксизмальды әсері жүрек ритмі бұзылған (жыбырлағыш аритмия), климактерикалық бұзылыстармен, гипоталамикалық криздермен науқастарда пайдалы болып табылады.

Психостимуляторлар. Ынталандырушы әсері бар препараттар өзінің химиялық құрылымы бойынша әртекті. Психиатриялық тәжірибеде оларды қолдану шектеулі, өйткені психикалық бұзылыстардың негізінде жүйке жасушалары қызметінің күшеюі емес, керісінше, олардың әлсіреуі жатыр. Психостимуляторларды қабылдау астенизациямен бірге жүретін құбылыстарын аластатады: шаршау сезімі, әлсіздік, гиподинамия, ұйқы және демалыс кезіндегі тершілдік. Психостимуляторлар әсері нәтижесінде күш ағыны, моторлы белсенділіктің көтерілуі, интеллектуальды үрдістердің жеңілдеуі, кейде эйфория көрінеді. Психикалық науқастарда бұл препараттарды қолданудан біраз уақыттан соң, кейде бірден продуктивті психопатологиялық симптоматика (сандырақ, галлюцинация) өршуі байқалады, үрей, мазасыздық, тітіркенгіштік, ұйқы бұзылысының ауырлауы бақыланады. Ең жиі қолданылатын түрі ретінде ноотропил (пирацетам), сиднокарб, энцефабол, кофеин, женьшень, лимонникті атауға болады. Психостимуляторларды нарколепсия, энурез, жиі нейролептиктермен ұзақ емдеу нәтижесіндегі адинамияға қарсы, соматикалық, церебральды-органикалық және басқа да себептерден туындаған невроз және невроз тәрізді жағдаймен науқастардағы гипостения құбылыстарын жоюда, шизофрениямен науқастарда апатиялық постпроцессуальды жағдайларда және терапияға резистенттілікпен монотонды ағымдағы симптоматиканы ыдыратуға қолданылады. Бұл препараттар интеллектуалды-мнестикалық төмендеуі бар егде жастағы адамдардар реабилитациясы үшін тиімді.

Психофармакологиялық терапияның жанама әсері мен асқынулары әрқашан кездеседі. Жанама әсер препарат әсерінің негізгі механизмінің көрінісі, ал асқынулары – жанама әсерлердің жайсыз салдары. Мысалы, аминазиннің адренолитикалық әсері бар. Егер осы әсері мида ретикулярлы формация деңгейінде өтсе, онда импульсацияның бір бөлігі тежеліп, науқас тыныштанады (негізгі психофармакологиялық эффекті, егер ол қантамыр деңгейінде болса - ортостатикалық құбылыс дамиды (жанама фамакологиялық әсері). Бұл кезде науқас құлап, бас-ми жарақатын алуы мүмкін (асқынуы). Жанама әсерлер мен асқынулар соматикалық, неврологиялық және психикалық болуы мүмкін.

Соматикалық жанама әсер ретінде ауыз қуысы мен мұрындағы құрғауды, әсіресе нейролептиктермен емдеудің бастапқы сатысында мүшелердің қанмен қамтамасыз етілуінің жеткіліксіздігіне компенсаторлы реакция ретіндегі ортостатикалық коллапс, артериальды гипотония, тахикардия және т.б. атауға болады (бұлар аминазин және тизерцинмен емдегенде айқын көрініс береді). Аталған құбылыстардың барлығы дәрі мөлшерін азайтқан кезде төмендейді. Жиі сұйықтық қабылдау (бір-екі жұтым), ауызды және мұрын кілегей қабықтарын шабдалы не зәйтүн майымен жалату, ауызды сумен шаю ұсынылады. Ортостатикалық құбылыстар кезінде кофеин, кордиаминді енгізіп, төсектен тұрғызбайды. МАО ингибиторлары немесе басқа антидепрессантарды мөлшерден көп қабылдаған кезде артериальды қысым көтеріліп, жүректің жиі соғуы, бас айналу байқалады. Антидепресантарды қабылдауды тоқтатып, 2-3 күн төсектік тәртіп, тәулігіне 25-50 мг аминазин инъекциясы, витаминді терапия жүргізілуі керек. Психотропты дәрілер асқазан-ішек жүйесіне де кері әсер етіп, гастрит, энтерит, колит, тәбеттің бұзылуы, гингивит, стоматит байқалады. Бұл аталғандар аллергиялық негізде дамуы мүмкін. Егер аллергиялық немесе токсико-аллергиялық гепатит байқалса, психофармакологиялық терапияны тоқтату керек. Аллергиялық реакциялар терідегі бөртпелер (есекжем, дерматит, экзема және т.б.), ісінулер, артриттер түрінде көрініс береді. Барлық аллергиялық реакциялар дәрігердің қатаң бақылауын талап етеді. Фенотиазиннің алифатикалық туындыларын тағайындағанда тромбоздарға бейімділік байқалады, ал нейролептиктермен, антидепрессанттармен ұзақ уақыт емдеу қандағы өзгерістерге әкеледі: анемия, лейкопения, агранулоцитоз, тромбоцитопения. Мұндай патология емге салыстырмалы немесе абсолютті қарсы көрсеткіш болып табылады. Эндокринді өзгерістер (менструальды цикл, либидо өзгерісі, аменорея, гинекомастия, лакторея), көру мүшелері тарапынан өзгерістер (аминазин немесе тизерцинді ұзақ қолданғанда миоз, мидриаз, аккомодация бұзылысы, мүйізді қабат пигментациясы, тиоризадинмен емдегенде ретинопатия) болуы мүмкін.

Неврологиялық жанама әсерлер экстрапирамидалық құбылыстарға байланысты. Бұл гипокинетикалық, гиперкинетикалық немесе дискинетикалық бұзылыстар болуы мүмкін. Гипокинетикалық бұзылыстар паркинсонизм құбылыстарымен байланысты және бұлшық ет ригидтілігімен, сіресумен, қимылдың баяулауымен көрінеді. Науқастардың бет-бейнесі маска тәріздес, көз жыпылықтауы сирек, көзі кеңінен ашылған, қарашықтары тарылған, саливация жоғары, беті майланған,; тремор, қуыршақ жүрісі бақыланады. Гиперкинез бүкіл дененің бұлшық еттерін немесе жеке бұлшық ет топтарын, мысалы, тіл, мойын, көз айналысындағы және т.б. қамтуы мүмкін. Акатизиялар – бір орында отыра алмау жиі байқалады. Дискинезия моторлы криздермен жүреді (экситомоторлы криздер, торсионды спазм және т.б.). экстрапирамидалық бұзылыстар кезінде негізгі емді корректорларды –антипаркинсондық заттарды, ноотроптарды бірге тағайындаумен жүргізеді; криздер кезінде кофеин, В тобы витаминдері, седуксен инъекциясы тағайындалады.

Психикалық жанама әсерлер психотропты дәрі-дәрімектердің көп мөлшерін қолданғанда пайда болады. Нейролептиктермен емдеу барысында нейролептикалық депрессия жиі байқалады. Дәрінің мөлшерін азайту, ноотроптар мен антидепресанттарды тағайындау науқас жағдайын жеңілдетеді. Ынталандырушы антидепрессанттарды, әсіресе МАО ингибиторларын қолдану кезінде депрессия жағдайынан маниакальды күйге ауысу орын алады, сондықтан нейролептиктер немесе литий препараттарын тағайындау қажет болады. Нейролептиктерді антидепрессанттармен, стимуляторлармен және антипаркинсондық дәрілермен (барлығын үлкен дозада) біріктіруде дәрілік делирий дамиды. Емдеуді тоқтатып, дезинтоксикациялық терапия өткізу қажет; транквилизаторлар тағайындау көрсетілген.

Психодизлептиктер (басқаша айтқанда психотомиметикалық заттар, галлюциногендер). Оған лизергин қышқылының диэтиламиді – ЛҚД (ЛСД), мескалин, псилоцибин және т.б. жатады. Дәрілер ғылыми мақсатта, психотикалық жағдайлардың моделін жасау үшін қолданылады, науқастарды емдеуге пайдаланылмайды.

Литий тұздары. Көбінесе литий карбонаты, кейде оксибутират және т.б. қолданылады. Негізгі көрсетілімдері – маниакальды қозуды басу, және маниакальды-депрессивті психозбен науқастардағы аффективті және шизоаффективті ұстамалардың профилактикасында, рекуррентті немесе тон тәрізді шизофрениямен науқастарда қолданылады. Литий тұздары басқа ем түрлері нәтижесіз болған кезде эффект береді. Науқас қанының сарысуындағы литий құрамына бақылау жүргізген жағдайда тәулігіне 0,3-2 г болуы керек. Литий концентрациясы 1 мэкв/л жеткенде, бірақ 1,6 мэкв/л жоғары болмағанда ем тиімді болады. Ем ұзақ уақыт жүргізілуі қажет – айлар, жылдарға созылады. Жоғары шөлдегіштік және тремор – препараттың шамадан тыс қабылданғанының алғашқы клиникалық белгілері.

Шокты емдеу әдістері

Тырысулық терапия. Тырысулық терапияны психиатрияда 1935 жылдан бастап қолдана бастады. Әдістің авторы венгерлік психиатр Медуна шизофрения мен эпилепсия сыйыспайды, эпилепсиялық бастама шизофрениялық симптоматиканы ығыстырып шығаруы керек деген пікірді ұстанды. Ол уақытта сана жоғалуымен эпилептиформды ұстамалар камфораны көп мөлшерде бұлшық етке енгізумен (майдағы 10-нан 40 мл-ге дейінгі 20% ерітіндіні) шақырылды, кейін – тамырға коразолдың 10% 3-5 мл ерітіндісін енгізу арқылы шақырды. Медикаментозды тырысулық терапия әдісінің кемшілігі конвульсант мөлшерін анықтау қиындығы: мидың тырысулық дайындығы жылдам өзгереді,препарат мөлшері жжеткіліксіз немесе шамадан тыс болып, бір немесе бірнеше ұстамалардың немесе эпилепсиялық статус дамуымен улану белгілері пайда болуы мүмкін. 1937 жылдан бастап электро тырысулық терапия (ЭТЖ) қолданыла бастады. Бұл әдісті Черлетти ұсынды. Кернелісі 60-тан 130 Вт дейінгі 0.3-0.9 с экспозициямен ауыспалы тоқты қолданады. Электродтарды самай маңайына орналастырады, эпилептиформды ұстама тоқтың әсіренен кейін бірден дамиды. Емдеу курсы 1-3-тен 12-15 тырысулық ұстамаға дейін болуы мүмкін.

Электро тырысулық терапияны қолдануға көрсеткіштер созылыңқы (бір жылдан артық) депрессивті жағдайлар, терапияға резистентті ступор жағдайлары, гипертоксикалық шизофрения ұстамалары болып табылады. ЭТЖ соматикалық аурулары жоқ науқастарға тағайындалады. Емдеу алдында науқасты терапевт толық тексеруі керек, қажет болған жағдайда тірек-қозғалыс аппаратының дертін жоққа шығару үшін хирург тексеруінен де өтуі керек. ЭТЖ көмегімен депрессивті ұстаманы тоқтатып қана қоймай, ауруды қолайлы бағытқа өзгертуге болады.

Инсулинді шокты терапия. Бұл емдеу әдісі инсулинді кома шақыру арқылы жүргізіледі. Әдісті 1935 жылы австриялық психиатр М. Закель ұсынған болатын. Емдік әсерін психикаға инсулиннің тікелей әсері емес, ол арқылы туындайтын жағдайлармен (гипогликемия, кома) байланыстырады. Бейспецификалық стрессті әсер ету эффекті елеулі рөль атқарады деп есептеледі. Науқастарды соматикалық тексеру тырысулық терапия жүргізгендегідей мұқият жүргізіледі, өйткені гипогликемия жағдайында жиі эпилептиформды ұстамалар болады. Емдеу әрбір науқасқа сәйкес инсулиннің коматозды дозасы негізінде жүргізіледі. Бірінші кома ұзақтығы – 5-10 мин дейін, кейін – 30-40 мин дейін. Бір ем курсына коматозды жағдай саны – 15-40. Терапияға көрсеткіштер ұзаққа созылмаған және продуктивті психопатологиялық симптоматикамен, ұстама тәрізді ағымға бейім шизофрения жағдайлары болып табылады. Соматикалық және инфекциялық аурулар, артық дене массасы терапияға қарсы көрсеткіш болып табылады.

Атропиндік комалармен терапия. Бұл ем ЭТЖ және инсулиндік коматозды терапия сияқты кең қолданыс тапқан жоқ, өйткені ол тәжірибеге кеш енгізілді (психотропты препараттардың кеңінен қолданысқа енуінен бірнеше жыл ғана бұрын), сонымен бірге бұл емді жүргізудің техникалық қиындықтары бар. Атропинді сеанстан сеансқа жоғарылай түсетін дозаларда 50-300 мг мөлшерлерде инъекция түрінде енгізеді. Команы физостигмин немесе галантаминмен қайтарады. Емдеу курсы 5-15 комадан тұрады. Көрсеткіші инсулиндік коматозды терапиядағыдай. Шизофрениялық үрдіс шеңберіндегі тұрақты жабысқақтықтар және ритуалдар кезінде тиімді әсер көрсеткені бақыланған.

Дата добавления: 2015-10-20 | Просмотры: 3923 | Нарушение авторских прав