АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Нейроглия.

Нерв тінінде нейроглия тіректік, қоректік, секреттік және қорғаныс қызметтерін атқарады. Нейроглияның барлық жасушалары екі генетикалық түрге бөлінеді: глиоциттер (макроглия) және микроглия. Глиоциттердің арасында эпендимоциттерді, астроциттерді және олигодендроциттерді ажыратады.

Эпендимоциттер. Жасушалардан тұратын тығыз қабат құрайды, бұлар жұлын каналы мен мидың барлық қарыншаларын төсейді. Нерв тінінің даму барысында эпендимоциттер нерв түтікшесінің глиобласттарынан бірінші болып дифференцияланды және осы даму сатысында шекаралық, тіректік қызметтерін атқарады. Глиобласттардың созылыңқы денелері, нерв түтігінің ішкі бетінде эпителий жасушалары сияқты қабат құрайды. Нерв түтігінің ішкі қуысына қараған жасушалардың үстіңгі бетінде кірпікшелер қалыптасып өз бүрлерімен жұлын миы сұйықтығын ағызып тұрады. Эпендимоциттердің базальді ұштары ұзын өсінділерден тұрады, бұлар тармақталып нерв түтігін кесіп өтіп тіректік аппаратын құрады. Осы өсінділер нерв түтігінің бетіне жетіп нерв түтігін басқа тіндерден шектеп тұратын сыртқы шектеуші глиальді мембрананың пайда болуына қатысады. Постэмбриональдық даму кезеңінде кірпікшелер бірте-бірте жойылып тек орталық нерв жүйесінің кейбір жерлерінде ғана сақталып қалады, мысалы ортаңғы мидың су жүретін түтігінде кейбір эпендимоциттері секреттеу қызметін атқарады және түрлі активті заттарын ми қарыншаларының ішіне немесе қанға құяды. Мысалы, бас миы жылғашасының (комиссура) артқы аймағында арнайы субкомиссуральдық орган құрады, осыдан бөлініп щыққан секрет су алмасуының реттеуіне қатысады. Ми қарыншаларындағы қан тамырлар оралымдарын сыртынан қаптайтын эпендимоциттер куб тәрізді пішінге ие. Нәрестелерде, кешіректе осылардың үстіңгі беттеріндегі кірпікшелері кері дамиды. Базалды бөлігінде цитоплазма көптеген қатпарлар мен шұңқырлар құрайды. Цитоплазмасының құрамында ірі митохондриялар, түрлі қосындылар, майлар, пигмент және тағы басқа заттар кіреді. Жануарлардың қан тамырларына трипан көк бояуын ендіргенде, бұл осы жасушалардың цитоплазмаларына жинақталып эпендимоциттердің жұлын миы сұйықтығын өндіруіне және оның құрамын реттеуге қатысатынын дәлелдейді.

Астроциттер. Бұлар орталық нерв жүйесінің тіректік аппаратын құрады. Көріністері бойынша өсінділері көп тармақталған ұсақ жасушалар болып табылады. Астроциттердің екі түрін ажыратады: протоплазмалық және талшықты, осылардың арасында ауыспалы пішінділері де кездеседі. Көбінесе протоплазмалық астроциттер орталық нерв жүйесінің сұр затында орналасады. Бұларға ірі келген, ашық түске ие домалақ ядросы мен көптеген қатты тармақталған қысқа өсінділердің болуы тән. Цитоплазмаларында эндоплазмалық тор цистерналары, еркін рибосомалар және микротүтікшелер аз мөлшерде кездеседі, ал митохондриялардың саны өте көп. Протоплазмалық астроциттер қоректік және шекаралық қызметтерін атқарады.

Талшықты астроциттер мидың ақ затында орналасады. Бұл жасушалардың құрамындағы әлсіз тармақталған 20–40 ұзын өсінділері, глиалдық талшықтарын пайда етеді. Осы талшықтардың бірігуінен, тығыз тор мидың тіректік аппараты құрылады. Астроциттердің өсінділері қан тамырлары мен мидың үстіңгі бетінде соңғы енділенген ұштарымен периваскулярлық глиальді шектеуші мембрананы түзеді. Электронды микроскоппен зерттегенде фиброзды астроциттердің цитоплазмалары ашық түсті көрініске ие. Кейде олардың ядро қабығы шұңқыр қатпарлар түзеді, ал кариоплазмасы біркелкі электрондық тығыздыққа ие. Цитоплазмаларында диаметрлері 8–9 нм тең көптеген фибрильдер шоғырлары өсінділеріне бағытталып өтеді. Астроциттердің негізгі қызметі тіректік және нейрондарды сыртқы әсерлерден шектеп тұру, бұл нейрондардың арнайы қызметін орындауға қажетті.

Олигодендроциттер. Бұл нейроглияның ең көп жасушалық тобы. Олигодендроциттер орталық және шеткі нерв жүйесіндегі нейрондардың денелерін қоршап тұрады, бұлар нерв талшықтары мен нерв ұштарындағы қабықтардың құрамына кіреді. Электрондық микроскоппен зерттеу нәтижесінде, олигодендроглия жасушаларының цитоплазмаларының тығыздығы нерв жа-сушаларына жақын, ал айырмашылығы құрамындағы нейрофиламенттердің жоқтығында. Бұл жасушалар түрлі қызмет атқарады; нерв жасушаларындағы зат алмасуына қатысып қоректік қызметін атқарады және олигодендроциттер жасушаның өсінділерін қоршап тұратын қабықты түзеді, сондықтан нейролеммоциттер деп аталады. Нерв талшықтарының дегенерация және регенерация процестерінде бұл жасушалар басты қызмет атқарады.

Микроглия. Микрологияның дамуы мен оның макрофагальдік табиғаты қазіргі кезде толық дәлелденген. Айтылып жатқан көзқарастардың бірінде, микроглия жасушалары глиальді макрофагтар болып табылған және сүйек кемігінің промоцитінендамыған. Микроглия жасушалары шамалы мөлшердегі, өсінділері бар, амебалық жылжу қабілетіне ие жасушалар. 2 – 3 ірі өсінділерінің үстіңгі бетінен екіншілік, үшіншілік қысқа тармақтар шыққан. Созылыңқы немесе үшбұрышты пішінді ядролары хроматинге бай. Микроглия жасушаларын тітіргендірсе пішіндері өзгереді, өсінділері жиырылып жасуша домалақтанады, мұндай пішінді жасушаларды дәнді шарлар деп атайды.

Нерв талшықтары

Көбінесе қабықтармен қапталған нерв жасушаларының өсінділерін нерв талшықтары деп атайды. Нерв жүйесінің түрлі бөлімдеріндегі нерв талшықтары бір-бірінен қабықтарының құрылыстары бойынша ажыратылады, сондықтан барлық нерв талшықтары екі топқа бөлінеді миелинді және миелинсіз. Осы талшықтың екеуі де нерв жасушасының өсіндісінен тұрады, талшықтың ортасында орналасқан өсіндіні білікті цилиндр, дейді, ал олигодендроглия жасушаларынан пайда болған қабықты нейролеммоциттер (шван жасушалары) деп атайды.

Миелинсіз нерв талшықтары вегетативтік нерв жүйесінің құрамына кіреді. Миелинсіз нерв талшықтарының қабығында, олигодендроглия жасушалары тізбектер құрып тығыз орналасады, ал сопақша келген ядроларын арнайы қашықтықта көруге болады. Ішкі органдардағы нерв талшықтарының мұндай тізбегінде түрлі нейрондарға жататын 10-20 білікті цилиндрлер орналасқан. Бұлар бір талшықтан келесі талшыққа өте алады. Сондықтан құрамында бірнеше білікті цилиндрлері бар талшықтарды кабель түріндегі талшықтар деп атайды. Электронды микроскопта, миелинсіз нерв талшықтарындағы білікті цилиндірлер леммоциттер тізбегіне енгенде, леммоциттер бұларға муфта сияқты киіліп тұрады. Леммоциттер қабығы ішке қарай ойыстанып білікті цилиндрлерді тығыз қоршайды және үстіңгі беттерінде шектесіп шұңқыр қатпарлар құрайды, осы қатпарлардың түбінде бөлектенген білікті цилиндрлер орналасады. Қабаттар аймағында жақындасқан нейролеммоцитқабығының шеттері қос қабатты мембрана мезаксонды құрайды, бұған білікті цилиндр ілініп тұрады. Нейролеммоциттердің қабықтарының өте жұқа болуына байланысты, осы жасушалардың шеті мен мезаксон жарық микроскопта көрінбейді, сондықтан бұл жағдайда миелинді нерв талшықтарының қабығы білікті цилиндрлерді киіп жатушы біркелкі цитоплазма тізбегі ретінде көрінеді. Әрбір нерв талшығы сырт жағынан базальді мембранамен қапталған.

Миелинді нерв талшықтары орталықтағыдай шеткі нерв жүйесінде де кездеседі. Бұлар миелинді нерв талшықтарына қарағанда қалыңдау болып келеді. Көлденеңінен кескенде диаметрлері 1-20 мкм. Бұлар білікті цилиндрлерден, нейролеммоциттерден тұратын қабықпен «киілген», бірақ білікті цилиндрлердің диаметрлері енді, ал қабығы күрделі. Қалыптасқан миелинді талшығының қабығы екі қабаттан тұрады. Ішкісі қалыңдау келген миелинді қабат және сыртқысы жұқа, нейролеммоциттердің цитоплазмасы мен ядроларынан тұрады нейролемма деп аталады. Миелинді қабаттың құрамында липидтер бар болуына байланысты талшықтарды осмий қышқылымен бояғанда, олар қара қоңыр түске айқын боялады. Бұл кезде бүкіл талшық бір түсті цилиндр көрпісінде болады және арнайы бір-бірінен қашықтықта ашық түсті сызықтар орналасады, оларды миелин кетіктері деп атайды. Бірнеше қашықтықтан кейін (бірнеше мкм ден бірнеше милиметрге дейін) нерв талшығының миелин қабатынан айырылған жерінде үзілістер кездеседі, мұндай жерлерді Ранвье үзілістері деп атайды. Екі үзілістің арасында орналасқан жер үзілістер аралығындағы сегмент деп аталады, ал бұны қоршап жатқан қабық жалғыз глиальді жасуша болып табылады. Миелин талшығының даму барысында білікті цилиндрі нейролеммоцитке еніп қабығын ішке қарай ойыстырып терең қатпар түзеді, нәтижеде мезаксон құрылады. Кейіннен осы мезаксон ұзарып, білікті цилиндрдің маңайына оралып тығыз қабатты аймақ миелинді қабатты пайда етеді. Электронды микроскоппен қарағанда, әрбір мезаксонның оралымы ені 8-12 нм жуық ашық түсті қабат болып көрінеді, және нейролеммоциттің екі жапырақты плазмолеммасының липидті қабаттарына сәйкес келеді. Оның ортасы мен үстінде белок молекулаларынан түзілген қара түсті сызықтар көрінеді. Сыртқы қабат (нейролемма) деп, нерв талшығының шеткі аймағын атайды, мұның құрамына нейролеммоциттердің (шван жасушалары) ығысқан цитоплазмалары мен ядролары кіреді. Талшықты осмий қышқылымен бояғанда бұл аймақ ашық түсті болып қалады. Мезаксон оралымдарының арасындағы кетіктері аймағын цитоплазманың көп жері кіреді, ал сол шеттеріне сәйкес келуші жасушалық мембрана ұзақ қашықтықта орналасады. Талшықты бояған кезде, бұл жерлері боялмайды. Үзілістер маңындағы аймақта мезаксон оралымдары білікті цилиндрмен жанасады. Ең төменірек орналасқан оралымдар үзілістерден алыс жатады, ал қалған оралымдарының барлығы жақын орналасқан. Мезаксонның алғашқы қабаттары соңғыларына қарағанда қысқа болып келеді. Екі леммоциттердің шеттері үзілістер аймағында диаметрі 50 нм тең саусақ тәрізді өсінділер құрайды, өсінділерінің ұзындықтары әркелкі. Миелинді нерв талшығы сыртынан базалды мембранамен қапталған және ұзына бойы үзілместен бағытталған коллаген фибрильдері тізбектерімен тығыз байланысқан. Нерв талшығының білікті цилиндрі нейроплазмадан тұрады, бұл нерв жасушасының цитоплазмасы, құрамында нейрофиламенттер мен нейротубулалар бар. Білікті цилиндрдің цитоплазмасында митохондриялар кездеседі, олар үзілістері маңында және талшықтың соңғы ұштарында өте көп кездеседі. Білікті цилиндрдің сырт жағынан қаптап тұратын мембранасын аксолемма деп атайды, бұл нерв импульсін өткізеді. Миелин талшықтары миелинсіз нерв талшықтарына қарағанда нерв импульсін жылдам өткізеді. Жіңішке келген миелині аз және миелинсіз талшықтары нерв импульсін 1-2 м/с жылдамдықпен өткізеді, ал қалың келген миелинді талшықтар 8-120 м/с жылдамдықпен өткізеді. Миелинсіз нерв талшығында нерв импульсі плазмолеммадан біркелкі өтеді, ал миелинді талшықта нерв импульсі үзілістер аймағында пайда болып секіріп аттап өтіледі, сондықтан сальтаторлық өткізу тән деп айтылады.

Нейрондар мен нерв талшықтарының регенерациясы. Нейрондар жаңалана алмайтын жасушалық популяция. Бұларға тек жасуша ішінде өтілетін физиологиялық жаңару тән, цитоплазмасының белоктары ауысып жаңаланып тұру қажет. Нейрон өсінділері мен перифериялық нервтер егер жарақаттанса жаңару қабілетіне ие болып келеді, нерв талшығының шеткі бөлігіндегі нейролеммоциттері бірінші тәуліктен бастап белсенділенеді. Нейролеммоциттердің цитоплазмаларында эндоплазмалық тордың, еркін рибосомалар мен полисомалардың саны көбейеді. Нейроциттердің цитоплазмасында көптеген шар тәрізді түрлі қабатталған құрылыстар пайда болады. Миелинді қабат нейролеммоциттен ажыралған аймақ секілді жойылады. 3-4 күннің ішінде пейролеммоциттрдің көлемі ұлғаяды және көбейе бастайды. Екінші аптаның соңында миелин мен білікті цилиндрдің бөлшектері сіңіріліп жойылады. Осы заттардың сорылуына глиальді элементтер мен дәнекер тінінің макрофагтары қатысады. Талшықтың ортаңғы бөлігіндегі білікті цилиндрлердің соңғы ұштары енділеп өсу колбасын түзеді және нерв талшығының шетінде лента сияқты орналасқан нейролеммоциттерге еніп тәулігіне 1-4 мм жылдамдықпен өседі.

Нерв ұштары

Барлық нерв талшықтары соңғы аппаратпен аяқтайды, бұларды нерв ұштары деп атайды. Атқаратын қызметтеріне байланысты, нерв ұштарын үш топұа бөледі: эффекторлық (немесе эффекторлар) рецепторлық (аффекторлық немесе сезімтал) және нейрондар өзара байланыстырып тұратын соңғы аппараттар.

Эффекторлық нерв ұштары. Бұлар екі түрге бөлінеді: қозғаушы және секреттеуші. Қозғаушы нерв ұштары соматикалық немесе вегетативтік нерв жүйесінің қозғаушы жасушаларының нейриттерінің соңғы аппараты болып табылады. Осылардың қатысуларымен нерв импульсі жұмысшы органдардың ұлпаларына өтіледі. Көлденең жолақты бұлшық еттеріндегі қозғаушы нерв ұштарын нервтік-бұлшық ет ұштары деп атайды. Бұлар жұлынның алдыңғы мүйіздеріндегі қозғаушы ядроларындағы жасушаларының нейрит ұштары болып табылады. Нервтік-бұлшық ет ұштарының құрамында, нерв талшықтарының цилиндрінің тармақталған соңғы ұшы және бұлшық ет талшығының жері кіреді. Миелинді нерв талшығы бұлшық ет талшығына келіп миелинді қабатынан айрылып, бұлшық ет талшығының плазмолеммасымен бірге енеді. Осы кезде дәнекер тінді элементтер бұлшық ет қабығының сыртқы қабатына өтеді. Аксонның соңғы ұшы мен бұлшық ет талшығының плазмолеммаларының ені 50 нм жуық синапстық саңылаумен бөлініп тұрады. Бұдан басқа бұлшық ет талшығының мембранасы көптеген қатпарларда түзіп эффекторлық ұштарға екіншілік синапстық саңылауларды құрайды. Бұлшық ет талшығының соңғы ұшында көлденең сызықтар болмайды, бұл жерде көптеген митохондриялар мен домалақ немесе сопақша келген ядролар жиналған. Митохондриялар мен ядролар саркоплазмамен бірігіп синапстың постсинаптикалық бөлігін құрайды. Мионевральді синапстағы нерв талшығының соңғы ұшында митохондриялармен құрамында ацетилхолин медиаторы бар пресинапстық көпіршіктер өте көп. Қозу кезінде ацетилхолин пресинастық мембрана арқылы синапстық саңлауға өтіп постсинапстық (бұлшық ет) мембрананың холинорецепторларын әсер етіп қоздырады. Қозғаушы нерв ұшының постсинапстық мембранасында ацетилхолинэстераза ферменті медиатордың ыдыратып әсер ететін мерзімін қысқартады. Біріңғай салалы бұлшық еттегі қозғаушы нерв ұштары, қарапайым болып келеді. Аксондардың жұқа шоғырлары немесе жалғыз келген ұштары, бұлшық ет жасушаларының арасында орналасып құрамында холинергиялық немесе адренергиялық пресинапстық көпіршектері бар моншақ тәрізді құрылыстар түзеді.

Секреттеуші нерв ұштары қарапайым құрылысқа ие. Бұлар талшықта қалыңдаған үш немесе моншақ секілді томпайған, құрамында ацетилхолині бар синапстық көпіршіктер көрінісіне ие.

Рецепторлық (сезімтал) нерв ұштары организмде кең таралған. Бұлар сыртқы ортадан және ішкі органдардан тітіргендіргіштерді қабылдайды. Бұлар екі экстерорецепторлар және интерорецепторлар деген топтарды құрайды. Барлық сезімтал нерв ұштарын тітіргендіргіштерді сезулеріне байланысты мына түрлерге бөледі: механорецепторлар, және т.б. Құрылыстары бойынша сезімтал нерв ұштары бөлінеді: ерікті нерв үштары деп, бұлар тек білікті цилиндрдің соңғы тармақтарынан тұрады және еріксіз нерв ұштары деп, бұлардың құрамына нерв талшығының барлық компоненттері кіреді және білікті цилиндрінің тармақтары мен глия жасушалары. Дәнекер тіні капсуламен қапталған еріксіз нерв ұштары, капсулалынған деп аталады, ал дәнекер тіні капсуласы жоқ еріксіз ұштары капсулалынбаған деп аталады: Эпителийлерге ерікті нерв ұштары тән. Бұл жағдайда эпителий қабатына жеткен миелин нерв талшықтары миелиндерінен айрылып білікті цилиндрлері эпителийге еніп жасушаларының арасында жіңішке соңғы тармақталған ұштарға бөлінеді. Көп қабатты эпителийдегі ұштардың құрамына нерв жасушаларының өсінділерінің соңғы ұштарынан басқа арнаулы түрге өзгерген эпителиалды жасушалар кіреді., бұларды сезімтал эпителиоциттер деп атайды. Бұлардың басқа эпителий жасушаларынан айырмашылықтары, ашық түсті цитоплазмаларында диаметрі 65-180 нм жуық осмиофильді түйіршіктері бар, ядролары жазық, қара түсті. Осы жасушаларға жақындаған нерв тармақтарының соңғы ұштары қалыңданып, диск секілді соңғы құрылыстар құрайды, бұлар сезімтал эпителиоциттерінің түптерімен байланысады. Дәнекер тініндегі рецепторлар өзгеше құрылысқа ие. Бұлардың көбісе түрлі дәрежедегі тармақталған білікті цилиндрдің ұштары болып табылады. Осындай соңғы аппараттардың құрамына барлық тармақтарын күзетіп жататын нейролеммоциттер кіреді. Дәнекер тініндегі капсулалынған рецепторлардың құрамында білікті цилиндрдің тармақтары мен глиальді жасушалар жатады, мысал ретінде бұндай ұштарға, адамда кең таралған пластикалық денешіктерді айтуға болады. Пластинкалық денешіктің ортасында ішкі буылтық орналасады ол леммоциттерден пайда болған. Пластинкалық денешіктердің қасында сезімтал миелин талшықтары миелинін жоғалтып ішкі колбаға енеді. Денешік сыртынан құрамында фибробласттар мен серпімді бағытталған капсуламен қапталған. Пластинкалық денешіктер қысымдықты сезу қызметін атқарады, бұлар терінің терең орналасқан қабаттарында және барлық ішкі органдарда өте кең таралған. Сезуші капсуланған ұштарға сезімтал денешіктер де жатады. Бұлар тері емізіктеріне кіреді және олигодендроглиоциттерден тұрады. Миелинді нерв талшығы денешікке еніп миелінінен ажырайды және бірнеше соңғы тармақтарға бөлініп глиальді жасушалардың жоғарғы бетімен байланысады. Денешіктің дәнекер тінділі капсуласы өте жұқа, көбінше коллаген талшықтарынан тұрады. Қаңқалық бұлшық еттері мен сіңірдің рецепторларына нервтік бұлшық етті ұршықтар жатады, бұлар бұлшық ет талшықтарының ұзындығының өзгеруін және қандай жылдамдықпен өзгеретінін тіркеп тұрады. Нервтік сіңір ұршығы, бұлшық ет жиырылған кезінде сіңірге қаншалықты күш түсетінін сезеді. Бұл ұршық бірнеше 10-12-ге жуық жұқа және қысқа көлденең жолақты бұлшық етті талшықтардан тұрады, және сыртынан созылмалы дәнекер тінді капсуламен қапталған, бұларды интрафузальды талшықтар деп атайды. Ал бұлшық еттің басқа талшықтары капсуланың сыртында орналасқан, бұларды эксрафузалды деп атайды. Интрафузалды талшықтардың соңғы ұштарында жиырылатын актин және миозин белоктарынан тұратын миофиламенттер орналасқан. Интрафузалдық бұлшық ет талшықтарының екі түрін ажыратады: ядролы сөмкесі бар талшықтар және ядролы тізбегі бар талшықтар. Ұршықта ядролы сөмкесі бар талшықтардың саны 1–3 -ке жуық, кеңейген жерінде ядролар көп орналасқан. Ұршықта ядролы тізбегі бар талшықтар саны 3-7 жуық. Бұлар ядролы сөмкесі бар талшықтарға қарағанда екі есе жіңішке, әрі қысқа және сезуші аймағында ядролы ретті түрде тізбектеліп орналасқан. Интрафузалдық бұлшық ет талшықтарында екі түрлі афференттік талшықтар аяқтайды. Диаметрлері 17 мкм тең біріншілік талшықтар серпімді сақина сияқты ұштарды құрайды, бұлар ядролы сөмкесі бар және ядролы тізбегі бар талшықтарда аяқтайды. Диаметрлері 8 мкм тең екіншілік талшықтар тек ядролы тізбектері бар талшықтарда аяқтайды. Бұлар серпімді сақина ұштардың екі жанында жүзімнің сабағы сияқты ұштарды түзеді. Бұлшық ет созылған немесе босаңқыраған кезінде интрафузалдық талшықтар ұзарады, бұл рецепторлар арқылы тіркелінеді. Серпімді сақина сияқты ұштар, бұлшық ет талшығының ұзындығын қандай жылдамдықпен өзгеруін сезеді. Жүзім сабағы сияқты ұштар тек ұзындықты өзгеруін сезеді. Ойламаған жерден талшықтың бірден ұзарған кезінде, жұлынға келіп түскен сигнал бұлшық етті бірден жиырылдырады. Интрафузалдық талшықтарда эфферентті нервтермен иннервацияланады. Жіңішке моторлы талшықтар бұлшық ет талшықтарының соңғы ұштарына келіп аксон бұлшық ет синапсын құрап аяқтайды. Бұлар интрафузальдық талшықтардың соңғы ұштарын жиырылтып, орталықта орналасқан рецепторлық бөлігін ұзартады. Бұл рецепторлық әсерге беретін жауабын жоғарытылады. Нервтік сіңір ұршығын, бұлшық еттің сіңірмен байланысқан жерінде орналасады. Сіңірдің коллагенді шоғырлары 10-15 бұлшық етті талшықтармен байланысып, дәнекер тінді капсуламен қапталады. Нервтік сіңір ұршығына диаметрі -16 мкм жуық миелин талшығы аяқтайды, бұл миелин қабатынан айрылып сіңірдің коллагенді талшықтар шоғырларының арасында тармақталады. Бұлшық еттерге күш түскенде нервтік-сіңір ұршықтарынан шыққан сиг-нал жұлынның тежеуші нейрондарын қоздырады. Тежеуші нейрондар қозғаушы нейрондарды тежеп бұлшық етті қатты созылудан сақтайды.

Нейрон аралық синапстар. Нерв импульсі арнайы байланыстар - синапстар арқылы өтіледі. Синапстар химиялық және электрлік деп бөлінеді. Химиялық өткізуші синапстарда нейрон аксондарынвң тармақтары пресинапстық бөлік құрайды, басқа нейронның плазмолеммасымен байланысқан жерін постсинапстық бөлік деп атайды. Байланысатын жерлеріне қарай мына синапстар кездеседі: аксосоматикалық синапстар нейронның соңғы ұштары басқа нейронның денесінде аяқтайды, аксон-дендриттік синапстар бір нейронның аксоны басқа нейронның дендритімен байланысады және аксон – аксоналдық синапс бір нейронның аксоны екінші нейронның аксонында аяқтайды, бұларға басқа нейрондардан келіп түскен импульсті тежеп жатады. Пресинапстық бөлікте пресинапстық көпіршіктер мен митохондриялар жиналған. Холинергиялық синапстардың пресинапстық көпіршектерінің құрамына ацетилхолин медиаторы кіреді, адренергиялық синапстарда иорадреналин. Медиаторлардың қызметін биологиялық активті заттар атқара алады: дофамин, глицин, гаммааминмай қышқылы, глутамин қышқылы, Р заты, осрототин және т.б. Осылардың ішінде дофамин, глицин және гаммааминмай қышқылы тежеуші медиаторлар болып саналады. Холинергиялық синапстарда пресинапстық көпіршектердің мөлшері 30-50 нм және мөлдір. Осы ұсақ көпіршіктермен қатар бірнеше ірі мөлшерлері 80-150 нм жуық электронды тығыз көпіршіктер кездеседі. Бірақ бұлар толық зерттелмеген, сондықтан бұлармен синапста биогенді аминдердің бар екендігін байланыстырады. Адренергиялық синапстарда мөлшерлері 50-90 нм тең пресинапстық көпіршіктерінің құрамында тығыз түйіршіктері болады. Пресинапстық мембрананың ішкі бетінде (аксон ұшының аксолеммасында) конус секілді электронды тығыз құрылыстар орналасқан. Әрбір конус көршілес жатқан тығыз бес тізбекпен байланысқан. Нәтижеде конус секілді тығыздықпен тізбектердің арасында ұш бұрышты аймақ пайда болады, бұлар арқылы синапс көпіршіктеріндегі заттар бөлініп шығады. Қозу импульсінің пресинаптикалық мембранаға таралуы бірнеше пресинаптикалық көпіршектерінің мембрана-ларының бірігуіне әкеліп соғады және медиаторлары ені 20 нм жуық синапс саңлауына құйылады. Постсинапстық бөлімге медиаторлардың әсер беруі, постсинапстық мембранадағы медиаторларды сезуші белоктар арқылы орындалады. Көбінесе постсинапстық бөлімде цитоплазманың субмембрандық тығыздалуы байқалады, ал синапс аймағында постсинапстық тығызданулар, кейде субмембрандық жазық эндоплазмалық тор цистерналарының тығыздануы. Бұл құрылыстардың қызметтік қасиеттері толық зерттелмеген. Электрлік синапстар саңылау байланысты түрінде болады, екі жасуша арасындағы саңылаудың ені 2 нм жуық, немесе саңылаусыз байланыс, бұл кезде жасушалар жоғары бетінің плазмолеммасы арқылы жанасады. Электрлік синапста, импульс екі бағытта өте алады. Химиялық синапстар қозу импульсін тек бір бағытта өткізеді, бір нейронның аксонының соңғы ұшынан екінші нейронға. Синапстардың осы қаситеттері, рефлекторлық доғаның негізі болып табылады.

Рефлекторлық доға. Нерв тіні, нерв жүйесінің құрамына кіреді, ол рефлекторлық доға бойынша қызмет атқарады. Рефлекторлық доға бір-бірімен синапстар арқылы байланысқан нейрондар тізбегінен тұрады. Бұлар сезімтал нейрон арқылы нерв импульсін жұмысшы органда аяқтайтын қозғаушы нерв ұштарына өткізеді. Ең қарапайым деген рефлекторлық доға екі нейроннан тұрады: сезімтал және қозғаушы. Көбінше бұлардың арасында, аралық немесе (ассоциативтік) нейроцит орналасады.

Та º ырыпты тере» о º у ¹ а арнал ¹ ан ¸ дебиеттер:

1. Гистология оºулы¹ы. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина.

2. Гистология, цитология ж¸не эмбриологиядан лабороториялыº сабаºтар¹а арнал¹ан практикум. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина.

3. Гистология, цитология ж¸не эмбриология атласы. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н., Горячкина В.Л.

4. Гистология. Юрина Н.А., Радостина А.И. М.Медицина, 1995.

5. Гистология. М. Рысулы, Омаров.

6. Гистология, цитология ж¸не эмбриологиядан лабороториялыº сабаºтар¹а арнал¹ан практикум. М. Рысулы, Омаров.

7. Лекциялыº материал.

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ

ГИСТОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ ЖӘНЕ МИКРОБИОЛОГИЯ КУРСЫ

Дата добавления: 2015-09-27 | Просмотры: 6322 | Нарушение авторских прав