АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Лекция №7

Тақырып: Бұлшық ет ұлпасы.

2005 ж

Лекцияның жоспары:

І Кіріспе.

1. Тақырыптың маңызы

2. Ағзалардың жалпы сипаттамасы

ІІ Негізгі бөлім

11. Жүйе ағзаларының дамуы

12. Жіктелуі

13. Қызметтері

14. Құрылысы

15. Қан мен қамтамасыз етілуі

16. Нервпен қамтамасыз етілуі

ІІІ Қорытынды бөлімі

17. Жас ерекшеліктері

18. Регенерациясы (қайта қалпына келуі)

Бұлшықет тіндерінің құрылысы, орындайтын қызметтеріне байланысты созылыңқы көрініске ие, себебі миофибрильдері ұзынынан орналасқан. Ет тіні адам организміндегі қозғалыс процестерін жүзеге асыратын және механикалық жұмыстарды атқаратын тін. Сонымен қатар, бұлшық ет көптеген ішкі органдардың қызметін реттейді. Бұлшық ет тіні құрылысы мен функциясы бұзылғанда көптеген органдарда және органдар жүйесінде аурулар туындауы мүмкін.

БҰЛШЫҚЕТ ҰЛПАЛАРЫ

Бұлшықет ұлпаларының жіктелуі мен жалпы морфофункционалдық сипаттамасы.

Бұлшықет ұлпаларының құрылысы, орындайтын қызметтеріне байла-нысты созылыңқы көрініске ие, себебі мифибрильдері ұзынынан орналасқан. Ет ұлпасы адам организміндегі қозғалыс процестерін жүзеге асыратын және механикалық жұмыстарды атқаратын ұлпа.

МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЖІКТЕЛУІ

Барлық бұлшық еттер морфофункционалдық топты құрайды, бірақ қысқаратын органеллаларының құрылысына байланысты екі топқа бөлінеді; бірінші топқа – бірыңғай салалы ет ұлпалары жатады. Миоциттердің цито-плазмаларында актин және миозин жіпшелерінен қысқартушы миофибрильдер қалыптасады.

Екінші топқа- көлденең жолақты бұлшық ет ұлпалары жатады. Бұлардың құрамына арнайы органеллалар мен фибрильдерді түзеуші актин және миозин протофибрильдері кіреді.

БҰЛШЫҚ ЕТ ҰЛПАЛАРЫНЫҢ ДАМУ КӨЗДЕРІ

Ет ұлпалары шығу тегіне байланысты бес түрге бөлінеді; мезенхималық, эпидермалды, нейралды, целомдық және соматикалық (миотомдық). Алдыңғы үш түрі – бірыңғай салалы ет ұлпаларының тобына жатады, ал төртінші мен бесінші көлденең жолақта бұлшық ет ұлпаларына жатады.

МЕЗЕНХИМАДАН ДАМИТЫН БІРЫҢҒАЙ

САЛАЛЫ ЕТ ҰЛПАЛАРЫ

Гистогенез. Осы ұлпаның бағаналы жасушалары мен бастама беруші жасушалары эмбрионалдық даму сатыларында толық бөлінбеген. Осыған орай дәнекер ұлпаларындағы фибробласттардың бастамаларына туыс болып келеді және мезенхима кіреді. Бұлар фибробласттар сияқты гликозаминогликандар мен коллаген молекулаларын синтездейді. Миоциттердің синтездеу қабілеттері төмен, бірақ толық жойылмайды.

ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Бірыңғай салалы ет ұлпасының жасушаларын миоцит деп атайды. Миоциттер ұршық пішінді, ұзындығы 20 – 500 мкм, қалыңдығы 5 – 8 мкм. Таяқша пішінді ядросы, орталық бөлігінде орналасады. Миоцит жиырылған кезде ядросы майысып, оралып кетеді. Синтездеу қабілетінің төмен болуына байланысты Гольджи комплексі мен түйіршікті эндоплазмалық тор нашар дамыған, ал митохондрияларға өте бай. Рибосомалары көбінесе еркін орналасады. Цитолеммасы көптеген ойыстарды - пиноцитозды көпіршіктер мен кавеолаларды құрайды, бұлар арқылы цитоплазмаға кальций иондары жеткізі-леді. Цитоплазмада актин миофиламенттері ұзына бойы немесе бұрыш құрап орналасады.

Электрондық микросуретте цитолеммаға немесе бір-біріне байланысқан жерлері электронды тығыз денешік сияқты көрінеді. Актин миофиламенттері d – актинин белогынан тұрады. Плазмолемма байланысқан тығыз денешіктерінде винкулин белогы анықталған. Кейде сәулелі микроскопта қара түсті дақтар сияқты көрініске ие.

Миозинді миофиламенттер миоцит цитоплазмасында ұзына бойы орналасқан. Молекулярлық байланыстың нәтижесінде актин және миозин жіпшелерін қарама-қарсы жылжытып жақындатқан күш, цитолеммаға жетіп, жасушаның пішінін өзгертеді.

Әрбір миоцит базальды мембранамен қоршалған. Мұндағы тесіктердің аймағында, көрші миоциттердің арасында, саңлау сияқты байланыстар (нексустер), пайда болып, миоциттер мен ұлпалардың қызметтік байланысын қамтамасыз етеді. Базальды мембранаға көптеген ретикулярлы фибрильдер енілген. Жасушалардың соңында цитолемма жіңішке – жұқа ойыстар құрайды, бұл жерге осы фибрильдер кіреді де жиырылғандағы күш осыларға түседі. Ет жасушаларының маңында ретикулярлы, эластиндіжәне жұқа коллагенді талшықтар көрші миоциттерді де қоршап тұратын торды құрайды, мұны – эндомизий деп атайды.

Бірыңғай салалы ет ұлпасының физиологиялық регенерациясын атқаратын қызметі жоғарылаған жағдайда қалыптап тыс ұлғайып қайта орнына келеді. Бұл жағдай жүкті әйелдер жатыр қабырғасындағы бұлшық етті қабығында анық байқалады. Миоциттерді синтездеу процестері жылдамдыланады, ядролы белсенділенеді. Гольджи комплексінің, эндоплазмалық тордың және рибосомалардың саны көбейеді. Кейбір миоциттер бөліне бастайды, ал миофибробласттар миоциттерге айнала алады. Репаративтік регенерацияда ұлпаның қайта қалпына келуі осы жолдармен жүзеге асырылады.

ЭПИДЕРМАЛДЫҚ ЕТ ҰЛПАСЫНЫҢ ДАМУЫ

Тері эктодермасынан дамитын бұл ұлпаның элементтеріне миоэпителиалды жасушалар жатады. Бұлар тері, сүт, сілекей және көз жасы бездерінде орналасады. Бұлар, жалпы бастама беруші жасушалардан, секреттеуші эпителиалды жасушалармен қатар дифференцияланады. Миоэпителиалды жасушалар эпителиалдыларға жанасып, дәнекер ұлпасынан мембрана арқылы шектелінеді. Миоэпителиалды жасушалар жұлдызша пішінге ие және өсінділерімен бездерінің соңғы бөлімдері мен ұсақ шығарушы өзектерін қоршап тұрады. Бұларды себет сияқты жасушалар деп те атайды. Жасушаның ортаңғы бөлігінде ядромен органеллалар орналасады, ал өсінділерінде қысқаратын аппарат орналасқан. Өсінділердің қысқарылуы бездерінің секреттерін бөліп шығартады.

Регенерация кезінде миоэпителиалды жасушалар, табиғаты бойынша эпидермалды болып келетін аз маманданған жасушалардан дамиды.

НЕЙРАЛДЫҚ ЕТ ҰЛПАСЫНЫҢ ДАМУЫ

Бұл ұлпаның миоциттері көз кесесі қабырғасының құрамындағы нейральдық бастама жасушаларынан дамиды. Құрылыстары бойынша қысқаратын аппаратқа ие, жолақсыз миоциттер болып саналады.

КӨЛДЕНЕҢ ЖОЛАҚТЫ БҰЛШЫҚЕТ ҰЛПАЛАРЫ.

ЖҮРЕКТІҢ КӨЛДЕНЕҢ ЖОЛАҚТЫ БҰЛШЫҚЕТІ

Гистогенез. Жүректің көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасының даму көзі болып, ұрық денесінің мойын бөлігіндегі спланхнотомның вицеральды жапырақшасының екі жағының тепе-тең аймақтары болып табылады, бұларды миоэпикардиальды пластинка деп атайды. Жасушаларының көбісі жетіліп жүрек миоциттеріне (кардиомиоциттерге) айналады, ал қалғандары эпикард мезотеллиінің жасушаларына айналады. Гистогенез сатысында кардиомиоцит-тердің бірнеше түрлері пайда болады: қысқартушы, өткізуші, аралық секреттеуші.

ҚЫСҚАРТУШЫ КАРДИОМИОЦИТТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

Жасушалардың пішіні цилиндар тәрізді ұзынша (100-150 мкм) келген. Соңғы шеттерімен бір-бірімен байланысып, кардиомиоциттер тізбегі деп аталынып қалыңдығы 140-20 мкм келетін функционалдық талшықтарды құрайды. Бұлардың бір-біріне тиіп тұратын аймақтары қондырма дискілерін түзеді. Кардиомициттер тармақталып тор құрайды. Олардың бүйір жағы базальды мембранамен қапталған, құрамында жіңішке ретикулярлы және коллаген талшықтары бар.

Ядросы (кейде екі ядросы болады) сопақша пішінді, жасушаның ортасында орналасқан. Цитоплазмада органеллалар: Гольджи комплексі, түйіршікті эндоплазмалық тор нашар дамыған, жеке лизосомалар кездеседі. Түйіршіксіз эндоплазмалық тор жақсы дамыған. Бұл Т – жүйеге жанасатын субсарколеммальдық цистерналарда қалыптастырады және L жүйесінің түтікшелерін өзара байланыстырады. Осында гликоген қосындылары мен липидтер кездеседі. Цитоплазмада миоглобин қосындылары біркелкі тарқалған. Арнайы органеллалар-миофибрильдермен маңында, ал митохондриялар тізбектер құрайды.

Миофибрильдер тұрақты түрде кездесіп тәртіпті орналасқан актин және миозин жіпшелерінен құралғпн. Бұлар басқа белоктардан құрылған телофрагма және мезофрагма деген арнайы құрылымдары арқылы қозғалмай тұрады.

Телофрагмалар белокті молекулалар торы сияқты көрінеді, жасушада көлденең өтіп цитолеммаға жабысады. Бұлар кардиомиоциттің ұзынша кесіндісінде қалыңдығы 100 нм жуық сызық сияқты көрінеді, мұны Z – сызығы деп атайды.

Миофибрилдердің екі телофрагмамен бөлінген бөлімін – саркомер деп атайды. Саркомердің ортасында мезофрагма орналасады (М - сызығы). Осы мезофрагмадан телофрагмаға қарай миозин жіпшелері тартылған, ал телофраг-мадан оған қарсы актин жіпшелері орналасқан. Актин жіпшелері өте жіңішке және оның алтауы бір миозин жіпшесін қоршап жатады.

Саркомердің М – сызығымен көрші аймақтарында тек миозин жіпшелері орналасады, сондықтан Н – жолақ деп аталады (ашық түсті аймақ), ал миозин жіпшелері мен шамалы актин жіпшелері орналасқан бөлімін А – жолақ (А - диск) деп атайды. Z – сызығымен бөлінген тек актин жіпшелері орналасқан екі көрші саркомердің бөлімдері – J жолағын (J- диск) құрайды.

Жолақтардың түрлі аталуына себепті болған – J жолағының аймағында молекулярляқ ұйымдастырылуы түрлі болып келеді, сондықтан жарық сәулесін сындырғыш қабілеті – изотропты, ал А – жолағының аймағында – анизотропты. Миофибриллалардың арасында митохондриялар мен түйіршіксіз эндоплазмалық тор орналасқан.

Телофрагманың тұсында цитолемма терең каналша сияқты ойысып көлденең жататын түтікшелерді немесе Т – түтікшесін жасайды, бұларға базальды мембрана да кіреді.

Қондырма дискілерінің аймағында кардиомициттердің соңғы ұштары түрлі деңгейде орналасқан.

Бірінші кардиомиоциттің шығыңқыраған соңғы бөлімі келесі кардиомио-циттің ойыс бөліміне еніп тұрады. Жасушалардың ұштасатын беттерінде саусақ сияқты байланыстар (интердигитациялар) мен көптеген десмосомалар түзіледі. Бұларға жақынырақ орналасқан саркомердің актин жіпшесі бар миофибрилдері араласады.

Бүйір жақтағы беттерінде жанасып көптеген нексустармен байланысады. Кардиомиоциттер бір-бірімен интердигитация және десмосома аймақтарымен тығыз байланысып, көптеген көрші орналасқан жасушалардың бірдей жиырылуын қамтамасыз етеді. Нексустар аймағындағы иондық және химиялық байланыстар кардиомиоциттер жиырылуын біркелкі жүргізіледі.

ЖИЫРЫЛУДЫҢ ГИСТОФИЗИОЛОГИЯСЫ

Кардиомиоциттер жиырылмаған кезінде түйіршіксіз эндоплазмалық тор каналшаларында кальций иондары жинақталады.

Қозғаушы потенциалдың әсері, цитолемма мен Т – түтікшелерге тарқалып кальций иондарын шығартады және миофибрилдерге келіп жиылдыр-тады, олар реттеуші белоктар тропонин және тропомиозин мен әрекеттеседі, сосын актин және миозин миофиламенттері бір-бірімен арнайы бүйір тізбектері арқылы байланысып қарама-қарсы жылжиды. Нәтижеде актин жіпшелерінің ұштары М – сызығына жақындап, Н – жолағы жіңішкереді, сондай түрде J – жолағы да жіңішкереді, бұл миозин жіпшелерінің соңғы ұштарының телофраг-маға жақындауына байланысты.

Осы кезде А – жолағының ені өзгермейді. Актин және миозин жіпшелерінің қарама – қарсы жылжуына байланысты, цитолеммаға байланысқан телофрагмалар жақындасып кардиомиоцитті жиылдыртып қысқартады.

ӨТКІЗУШІ КАРДИОМИОЦИТТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жұмысшы кардиомиоциттерге қарағанда өткізуші кардиомиоциттер ірілеу (ұзындығы – 100 мкм жуық, ал қалыңдығы – 50 мкм -дей) болып келеді. Цитоплазмасында арнайы қызмет атқаратын органеллалардың барлығы бар, митохондриялар майда және біркелкі тарқалған. Миофибрилдер жасушаның шеткі аймағында аз мөлшерде орналасқан. Цитолеммасы Т – жүйесін құрмайды. Өткізуші кардиомиоциттер соңғы ұштарымен қатар бүйір беттерімен де байланысып талшықтарды түзеді. Жұмысшы кардиомиоциттерге қарағанда, өткізуші кардиомиоциттердің арасында қондырма дискілері қарапайым түрде орналасқан.

Интердигитациялар, десмосомалар және пексустар сирек кездеседі. Бұл кардиомиоциттердің ең басты қызметі болып, пейсмекер элементтерінен басқарушы сигналды қабылдап алу және жұмысшы кардиомиоциттерге информация беру. Өткізуші кардиомиоциттерден құралған талшықтар жұмысшы кардиомиоциттердің арасында тармақталынып, оларға қозу импульсын жеткізеді.

ЖҮРЕК БҰЛШЫҚЕТ ҰЛПАСЫНЫҢ ҚАЛПЫНА КЕЛУІ (РЕГЕНЕРАЦИЯСЫ )

Жетіліп дамыған жүрек бұлшық етінде бағаналы және жартылай бағаналы бастама беруші жасушалар кездеспейді. Мысалы: жарақаттың нәтижесінде немесе қан тамырлары арқылы қоректік заттар мен оттегі түспесе кардиомиоциттер өледі (инфаркт).

ҚАҢҚАЛЫҚ КӨЛДЕНЕҢ – ЖОЛАҚТЫ БҰЛШЫҚЕТ ҰЛПАСЫ

Гистогенез. Қаңқалық бұлшық ет ұлпаларының элементтерімиотом жасушаларынан дамиды. Кейбірі сол орнында жетіледі, ал басқалары миотомнан көшіп мезенхимада жетіледі. Бұлардың жетілуі болашақтағы бұлщық еттер орындарында жалғасады. Жартылай мезенхимада сәйкес түрде жүреді. Осыған орай жетілу сатысы екі бағытта өтеді. Бірінші – бағытта жасушалар қосылып симпласт құрылысын түзеді, мұны бұлшық етті түтікшелер (миотубалар) деп атайды. Бұларда арнайы органеллалар жетіледі – миофибрильдер, алғашқы кезде бұлар плазмолемманың астында орналасады, кешіректе миотубаның көптеген мөлшерін толтырып жатады. Ядролары орталықтан шетке қарай ығысып жетілген қалыпта екенін дәлелдейді, миосимпласт деп аталынады.

Екінші бағыттағы жасушалар өз еріктері бойынша жетіліп-миосател-литоциттерге айналады.

ҚАҢҚАЛЫҚ БҰЛШЫҚ ЕТ ҰЛПАЛАРЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

Ең басты элементі болып ет талшығы саналады, ол миосимпласт және миосателитоциттерден құралған. Талшықтар сарколеммамен қоршалған. Бұл дәнекер ұлпасына жалғас ретикулярлы және жіңішке коллаген талшықтары құрамына кірген базальды мембрана мен сипласт плазмолеммасынан пайда болған.

Миосимпласттар плазмолеммамен қапталған. Бұл арқылы мембраналық әсер беруші потенциал тарқалып, Т – түтікшелер мембранасына өтіледі. Плазмолемманың астында ядролар орналасады, миосимпластта ядролардың сандары бірнеше онмыңдарға жетеді.

Пішіндері созылыңқы болып келеді. Симпласт жасуша болып саналмай-ды, сондықтан «цитоплазма» термині қолданылмай «саркоплазма» деп аталынады.

Ядролардан төберекте Гольджи комплексі, түйіршіксіз эндоплазмалық тор және митохондриялар орналасқан. Түйіршікті эндоплазмалық тор нашар дамыған, себебі жетілген миосимпластта белок синтезі пластикалық қажетті қамтамасыз етеді. Арнайы органеллаларға миофибрильдер жатады. Миофиб-рильдер мен телофрагмалардың маңында эластикалық қасиетке ие титин және небулин белоктары анықталған.

Бұларменен жиырылып босаңқыраған кездегі салынған күштің қалдығын байланыстырады.

Бұлшық етті талшықтарының жиырылу механизмі кардиомиоциттермен бірдей.

Миофибрильдер бір-бірінен ажыралынған түрде орналасқан, сондықтан бұлардың әрбірі ұзына бойы созылған және бір-бірмен арнайы түйіршіксіз эндоплазмалық торы (саркоплазмалық тор) ілмектерімен байланысқан түрде қоршалынған. Миофибрильдердің араларында көптеген созылыңқыраған ірі митохондриялар орналасқан. Телофрагма тұсындағы екі шетінде миосимпласт-тың ішіне қарай Т – түтікшелері еніледі.

Кардиомиоциттерге қарағанда бұлар жіңішке базальды мембраналары енілмейді. Бұлардың қасындағы саркоплазмалық тордың шеттері бір-бірімен қосылып, соңғы цистерналарды түзеді, олар Т – түтікшесінің екі жағында парал – лельді орналасып, үштік құрайды. Бұлшық еті талшықтарының атқаратын қызметінде миоглобин және гликоген қосындыларының маңызы зор.

Гликоген бұлшық ет ұлпаларының қызметтерін атқаруына күш-қуатын беруші негіз болып табылады және бүкіл организмнің температурасын бір қалыпты ұстайды.

Миосателлитоциттер симпласттың үстіңгі бетіне қабатталып плазмамол-леммаларымен жанасады. Бір симпластпен біраз сателлитоциттер байланысады. Әрбір миосателлитоцит бір ядролы жасуша. Миосимпласттың ядросына қарағанда, ядросы домалақ және жіңішкелеу. Цитоплазмаларында митохон -

дриялар мен эндоплазмалық торлар бір келкі тарқалынған. Гольджи комплексі мен жасуша орталығы ядро маңында жайғасқан, арнайы түрдегі органеллалар жоқ.

Миосателлитоциттер – қаңқалық бұлшық ет ұлпасының камбиальдық элементтері.

БҰЛШЫҚ ЕТ ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Түрлі бұлшық ет талшықтарының арнайы функционалдық жағдайларға байланысты, қызметтері түрлі күшпен орындалуына, жылдамдыққа, ұзақ уақыт жиырылуына және әлсіреуіне байланысты құрылыстарында айырмашылық болады.

Светооптикалық деңгейде ажыратылынады: қызыл бұлшық етті талшық-тар (І тип), ақ бұлшық етті талшықтар (ІІ тип), ауыспалы талшықтар.

Осы типтердегі әрбірі ультраструктуралық және метаболизм ерекшеліктерімен сипатталынады. Ультраструктуралық ерекшеліктеріне сарко – плазмалық тордың жетіліп дамығаны, Т – түтікшесінің осы тормен ұзақ байланыста болуы, телофрагма жіпшелерінің топталуына, митохондриялардың мөлшеріне және т.б. жатады. Әртүрлі бұлшық етті талшықтарда миоглобин, гликоген және липит қосындыларының құрамдары түрлі. Бұлардағы фермент-тердің белсенділену қабілеттері де бірдей емес.

Бұларды түрлі бұлшық етті талшықтардан гистохимиялық әдістер арқылы анықтаған.

Көбінесе миозиннен адепозинтрифосфатаза (АТФ аза) және сукцинат – дегидрогеназа (СДГ) ферменттерінің белсенді қабілеттерін анықтайды. І-типтегі талшықтардың құрамында жай типтегі АТФ аза, СДГ – белсенділігі жоғары, миоглобин және гликоген өте көп болады.

ІІ типтегі талшықтарда жылдам типтегі миозин АТФ азасы бар, СДГ – белсенділігі төмен, гликоген қосындылары көп, миоглобин аз. Тыныс алу ферменттерінің белсенділену қабілеттеріне байланысты шеткеректегі талшықтар типтерінің арасында ауыспалы талшықтар кездеседі, бұлшық ет ұлпаларында мұндай талшықтар әртүрлі болып орналасады. Салмақтың түсуіне байланысты бұлшық ет талшықтарының қасиеттері де өзгереді (спорттық, профессионалдық, экстремальдық әсерлерден). Қажетті жағдайларда жасаған кезде бұл өзгерістер қайта қалпына келеді. Кейбір ауруларда (бұлшық ет атрофиясы, дистрофияда, соңғы денервация және т.б.) бұлшық ет талшықтары түрлі қасиеттеріне сәйкес әркелкі өзгереді, сондықтан диагнозды толық анықтауға қаңқалық еттердің биоптаттарын зерттейді.

ҚАҢҚАЛЫҚ БҰЛШЫҚ ЕТ ҰЛПАЛАРЫНЫҢ ҚАЙТА ҚАЛПЫНА КЕЛУІ (РЕГЕНЕРАЦИЯ)

Миосимпластта цитоцентрлер жоқ, олардың ядролары бөліне алмайды, Камбиальдық элементтеріне миосателлитоциттер жатады. Бұлшық етті талшықты кессек, жарақаттанған орнынан ұзағырақ жерінде сарколемманың, саркоплазманың және миосателлитоциттердің толық бұзылуы пайда болады, ал осы аймақтан тыс жерінде талшықтың тіршілік ету қабілеті жойылмайды. Макрофагтар некрозданған бөліктерді жұтып қояды. Бұлшық ет талшықтары-ның қайта қалпына келуі екі жолмен орындалады: бұл миосимпласттың сақталған бөлігінің белсеніп өзгеруіне және миосателлитоциттердің көбеюіне, Миосимпластта Гольджи комплексінің байланысты мембраналық құрылыс-тардың жинақталуы жоғарылайды, жарақаттанған ұштарындағы плазмо-леммасы қайта қалпына келіп, саркоплазманың құрылуына қажетті заттарды эндоплазмалық тор белсенді түрде синтездейді. Мисосимпласттардың соңғы ұштары қалыңдап бір-біріне қарама-қарсы өсіп бұлшықет бүртіктерін түзеді. Жарақаттанған орынның маңындағы сақталынып қалған миосателлициттер бөлінеді. Кейбір талшықтардың жарақаттанған ұштарына көшіп, бұлшық етті бүртіктеріне қосылады. Басқалары қосылып бұлшық етті түтікшелерін пайда етеді, кешіректе бұлар миосимпласттарға айналады. Нәтижеде регенерация кезінде жарақаттанған бұлшық етті талшықтары қайта қалпына келуінен басқа да жаңа талшықтар пайда болады.

Базальды мембрана астындағы миосателлициттер көп босаса, соншалықты регенерация жылдам өтіледі.

А.Н. Студитский көрсетеді, егер бұлшық етті майдаланып, сосын фасциальдық қалпына келе алады. Осындай жарақаттағы әрбір талшық көптеген бөліктерге ыдырайды, осыған сәйкес жарақаттанған аймақта миосателлитоциттер өте көп, бұлар бұлшық етті бұрынғы қалпына келтіретін негіздер болып табылады. Ұлпалық деңгейдегі регенерация, тіпті бұлшық ет талшықтарының қалпына келуі, ішкі ұлпалық және сыртқы гормональдық реттеу механизмдері арқылы орындалады. Егер талшықтардың регенерациясы өтілмесе, органдық деңгейдегі қалпына келе алмайды. Егер бұлшық етті талшықтар нерв жасушаларының өсінділерінің соңғы ұштарымен байланысса, көптеген бұлшық етті талшықтарының біркелкі жиырылуы басталады. Симпласттардың әртүрлі жиырылуына, миофибрильдердің қайта келуі себептер болады, ең соңында бұлшық еттердің құрамы өз қалпына келеді. Бұлшық еттер мен дәнекер ұлпаларының регенерациялары параллельді жүреді, бірақ соңғы-сында жылдамдырек өтіледі.

Жарақаттанған бұлшық ет талшықтарының соңғы ұштары арасындағы кеңістіктер регенерацияланушы дәнекер ұлпасымен, бұлшық ет талшықтарының соңғы ұштары жақындасқанға дейін ертерек толтырылады, сондықтан тыртық пайда болады.

БҰЛШЫҚ ЕТ ОРГАН РЕТІНДЕ

Бұлшық ет талшықтарының арасында жұқа болбыр талшықты дәнекер ұлпасы орналасқан, оны – эндомизии деп атайды. Оның ретикулярлы және коллаген талшықтары сарколемманың талшықтарымен араласып өрілім құрайды. Бұл байланыс талшықтарды біріктіріп, жиырылуды күшейтіреді. Әрбір бұлшық ет талшығының соңғы ұшына коллаген және ретикулярлы талшықтар еніп тұруына плазмолеммасы жіңішке шұңқырлау келген ойыстар құрады. Ретикулярлы талшықтар базальді мембранаға еніп ілмек құрайды, сосын саркомердің актин жіпшелері плазмолемманың ішкі бетіне жабысқан жерінің тұсына молекула аралық байланыстар арқылы бекітіледі. Базальді мембранадан шығып ретикулярлы талшықтар коллаген талшықтарымен өріліп араласады, ал коллаген талшықтары сіңірге жалғасып кетеді. Түрлі бұлшық ет талшықтары арнайы шоғырларға топталады, бұлардың араларында қалыңдау келген болбыр талшықты дәнекер ұлпалы қабық орналасқан, бұны – перимизий деп атайды. Бұның құрамында эластин талшықтары да болады. Бұлшық етті сыртынан толық қаптап тұратын дәнекер ұлпасын – эпимизий деп атайды.

ВАСКУЛЯРИЗАЦИЯ. Бұлшық етіне кіруші артериялар перимизийде тармақталады. Бұлардың қасында өте көп мөлшерде орналасқан ұлпалық базофильдер, қан тамырлар қабырғасының өткізгіштігін реттейді. Капиллярлар эндомизийде орналасады. Олар көбінше бір-бірімен анастомоз құрып бұлшық ет талшықтарының қасынан өтеді, перимизийде венулалар мен веналар, артериолалар мен артериялардың қасында жатады. Бұл жерден лимфа тамыр-лары да өтеді.

ИННЕРВАЦИЯ. Бұлшық еттің нервтері эфференттік (қозғаушы) және аференттік (сезуші) талшықтардан тұрады. Нерв жасушаларының эфференттік нерв импульсін әкелуші өсінділері, базальді мембранадан өтіп осының және симпласттың плазмолеммасының арасында тармақталады, қозғаушы немесе моторлық табақшалардың пайда болуына қатысады.

Эфференттік нерв импульсты әкелуші нерв жасушаларының өсіндісі, базальды мембранадан өтіп осы мен симпласттың плазмолеммасының арасында тармақталып, қозғаушы немесе моторлы табақшалардың пайда болуына қатысады. Нерв импульсінен бұл жердегі медиаторлар бөлініп симпласт плазмалеммасына тарқалатын қозуды пайда етеді. Соныменен әрбір бұлшық ет талшығы өзбетіне нервпен жабдықтанады және гемокапиллярлар торымен қоршалады. Мұндай бірлесу, қаңқалық бұлшық еттің морфофункционалдық бірлігін – мионды құрайды, кейде мион деп бұлшықет талшығының өзін атайды, бірақ бұл Халықаралық гистолиялық номенклатураға сәйкес келмейді. Сезімтал нерв ұштары жұмысшы бұлшық ет талшықтарына орналаспайды, олар перимизийде орналасқан бұлшықет ұршықтарының арнайы талшықтарымен байланысады.

Ұршықтың арнаулы бұлшықетті талшықтары жұмысшы талшықтарға қарағанда жіңішке болады және екі түрге бөлінеді: ядролы сөмкесі бар талшықтар және ядро тізбектері бар.

Та º ырыпты тере» о º у ¹ а арнал ¹ ан ¸ дебиеттер:

1. Гистология оºулы¹ы. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина.

2. Гистология, цитология ж¸не эмбриологиядан лабороториялыº сабаºтар¹а арнал¹ан практикум. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина.

3. Гистология, цитология ж¸не эмбриология атласы. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н., Горячкина В.Л.

4. Гистология. Юрина Н.А., Радостина А.И. М.Медицина, 1995.

5. Гистология. М. Рысулы, Омаров.

6. Гистология, цитология ж¸не эмбриологиядан лабороториялыº сабаºтар¹а арнал¹ан практикум. М. Рысулы, Омаров.

7. Лекциялыº материал.

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ

ГИСТОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ ЖӘНЕ МИКРОБИОЛОГИЯ КУРСЫ

Дата добавления: 2015-09-27 | Просмотры: 3835 | Нарушение авторских прав