АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Атеросклероз

Атеросклероз (грек. athero – ботқа, лат. scleros – беріш, қатты) –ірі және орташа артериялардың ішкі (интима) және ортаңғы (медиа) қабықтарында, липопротеидтер мен холестериннің жиналуымен қабаттасатын, дәнекер тіндердің артық өсіп-өнуінен фиброздық түйіндақтар қалыптасуы. Атеросклерозға қолқа, жүрек, мый және аяқтардың артериялары жиі ұшырайды. Содан артериялық тамырлар өздерінің серпімділігін жоғалтады. Созылғыштық қасиетінің төмендеуінен олар ағзалар мен тіндерді мұқтаждығына сәйкес қанмен қамтамасыз ете алмайды.

Этиологиясы. Атеросклероз дамуына көптеген эндогендік және экзогендік қауіп-қатерлі ықпалдар әкеледі.

Эндогендік ықпалдар:

● тұқым қуалаушылыққа бейімділік;

● адамның егде тартқан жас мөлшері мен жынысы;

● жан-дүниелік күйзелістер, жағымсыз көңіл-күйлер, эмоциалық ауыртпалықтар;

● аутоиммундық серпілістер;

● гиподинамия;

● семіру;

● артериялық гипертензия (әсіресе 50 жастан асқан адамдарда);

● қантты диабет (әсіресе инсулинге тәуелсіз 2-түрі);

● гиперинсулинизм;

● гипергомоцистеинемия дамуы - атеросклероз дамуында маңызды орын алады.

Экзогендік ықпалдарға:

● қоршаған орта ықпалдары;

● шылым шегу;

● жұқпалар мен вирустар; т.б. жатады.

Тұқым қуалаушылықтың маңызы. Атеросклероз дамуында белгілі ферменттер жүйесінің гендік ерекшеліктері маңызды. Мәселен, тамыр қабырғаларының ферменттік белсенділігі жоғары болатын жануарларда (егеуқұйрықтарда) эксперименттік атеросклерозды алу өте қиын болады. Керісінше, тамыр қабырғаларының ферменттік белсенділігі төмен жануарларда (қояндарда) атеросклероздың эксперименттік үлгісін алу жеңіл болып келеді.

Кейбір отбасылары адамдарының қанында тұқым қуатын гиперлипопротеидемияның 2 және 3-ші түрлерінде қарқынды ауыр атеросклероз дамиды (жоғарыдан қараңыз). Бұндай отбасыларында тіпті жаңа туған нәрестелерде миокард инфаркты дамуы және 8-12 жасар балалар осы дерттен жан тапсыруы байқалады.

Эпидемологиялық зерттеулер бойынша атеросклероз кейбір мемлекеттердің (Жапония, Қытай, Африка) тұрғындарының арасында сирек кездесетіні белгілі. Бұл деректі ұлттық, нәсілдіқ ерекшеліктермен түсіндіруге болар еді. Бірақ осы мемлекеттерден АҚШ-қа көшіп барған адамдарда атеросклероз дамуы тездеп, жергілікті халықтармен бірдей деңгейге көтерілетіні байқалды. Бұл дерек атеросклероз дамуында адамды қоршаған орта ықпалдарының маңызы зор екендігін көрсетеді.

Адамның жас мөлшері мен жынысының маңызы. Атеросклероз негізінен ұлғайған, қарт адамдарда байқалады. Осыдан атеросклероздың даму негізінде жасқа байланысты артериялардың қабырғаларындағы зат алмасуларының өзгерістері жатады деп есептелінеді Электрондық микроскоппен зерттеу ар0ылы қарт адамдардың қан тамырларының қабырғаларында жасушалардың ультрақұрылымдық орналасу тәртібі бұзылатыны, эндотелий жасушаларының сыртқы әсерлерге сезімталдығы қатты көтерілетіні, эндотелий асты қабатының кеңейіп кететіні байқалды. Қан тамырларының ішкі қабығы жасушаларының шеткері жақтарында өзгерген ет жасушалары пайда болады. Бұл жасушалармен өндірілген нәруыздар тамыр қабырғаларына жиналып, жас ұлғаюына байланысты оларда кальций тұздары тұнып, атеросклероз дамуына қолайлы жағдай туындатады.

Атеросклероз 65 жасқа дейінгі ер адамдарда, әйелдерге қарағанда, 5-еседен астам жиі кездеседі. Ол жастан кейін еркектер мен әйелдерде бірдей жиілікпен байқалады. Еркектерде атеросклероз жиі дамуына қолайлы ықпалдар болып темекі шегу, артериалық гипертензия, оларда жиі кездесетін стрестік жағдайлар, жыныстық гормондардың айырмашылықтары есептеледі. Әйелдердің жыныстық гормондары антиатерогендік жоғары тығыздықты липопротеидтердің өндірілуін арттырады. Еркектердің жыныстық гормондары атерогендік төмен тығыздықты липопротеидтердің деңгейін көбейтеді, холестериннің бауырда тотығуын тежейді.

Әртүрлі себептерден әйелдердің жыныстық бездерінің қызметі төмендеуіне байланысты оларда атеросклероздың дамуы да артады, жүректің ишемиялық ауруы жиілейді.

Жан-дүниелік күйзелістер, жағымсыз көңіл-күйлер, эмоциалық т.б. ауыртпалықтар кездерінде қан тамырларындағы эндотелий жасушаларының мембраналарында май қышқылдары асқын тотығуының маңызы бар. Осыдан артериялардың ішкі қабығында зат алмасуларының өзгерістері, эндотелий жасушаларының атеросклероз дамытатын липопротеидтерге өткізгіштігі көтерілуі, бейтарап майлардың ыдырауы күшейіп, босаған май қышқылдарынан бауырда үшглицеридтер мен төмен тығыздықты липопротеидтер түзілуі артады (-сызбанұсқа)

.

- сызбанұсқа

Гиподинамия атеросклероз дамуына өзінің елеулі үлесін қосады. Ой жұмысымен шұғылданатын адамдардың қанында атерогендік липопротеид-тердің деңгейі көтеріледі. Қол жұмысымен шұғылданатын адамдардың арасында атеросклероз сирек кездеседі. Олардың қанында антиатерогендік липопроитеидтер, атерогендік липопротеидтерге қарағанда, басым болады және липопротеидтерді ыдырататын ферменттердің белсенділігі жоғары болады. Сонымен бірге гиподинамия адамның семіруне әкеліп, майлардың алмасуын бұзады.

Семіздік, әсіресе 50 жасқа дейінгі жас адамдарда, атеросклероз дамуына қатерлі ықпал болады. Оны гиперлипопротеидемия, гиподинамия, гипертензия және семіруге әкелетін инсулинге төзімділік болуымен байланыстырады.

Атеросклероз дамуында дұрыс қоректенбеудің маңызы бар – деп есептеледі. Тағамда холестериннің, қаныққан май қышқылдарының және жеңіл қорытылатын көмірсуларының көп болуы, керісінше, онда қанықпаған май қышқылдарының, тағамдық талшықтардың, антиоксиданттардың аз болуы атеросклероз дамуына қолайлы жағдай туындатады.

Артериалық гипертензия тамыр қабырғаларына атерогендік липопротеидтердің өтуін арттырады. Бұл кезде қан қысымының көтерілуінен эндотелий жасушалары бүлінеді, тегіс салалы ет жасушаларының гипертрофиясы мен гиперплазиясын туындатып, атеросклероз дамуын күшейтеді. Атеросклероз дамуында ангиотензин-II қомақты үлес қосады. Ол:

√ артериолаларды жиырады;

√ макрофагтар бета-липопротеидтерді жұтып көпіршіктенген жасушаларға айналуын арттырады;

√ тамыр қабырғасында миоциттердің гипертрофиясмы мен гиперплазиясын күшейтеді;

√ интерлейкин-6 өндірілуін көбейтеді.

Қантты диабет атерослероз дамуына қатерлі фактор болып есептеледі. Бұл аурумен ауыратын науқастардың 75%-нда 40 жасқа дейін атеросклероздың көріністері байқалады. 10 жылдан астам ауырған адамдардың барлығында атеросклероз дамиды. Солардың ішінде әсіресе диабеттің 2-түрі атеросклероз дамуына өте қауіпті. Бұл кезде организмде инсулиннің мөлшері қалыптыдан жоғары болуы мүмкін. Бірақ оның безден тыс әсер ету тетіктерінің жеткіліксіздігінен диабет дамиды. Бұл кезде атеросклероз дамуына қанда атерогендік липопротеидтердің көбеюімен қатар, гипергликемия, гемостаздың бұзылыстары, артериалық гипертензия, гиперинсулинемия қолайы жағдай туындатады (-сызбанұсқа).

- сызбанұсқа

Қантты диабет кезінде гемостаздың өзгерістері қан қатпаларының артық құрылуына бейімділікпен сипатталады. Тромбоциттердің белсенділігі көтерілуі тамыр қабырғаларында жасушалардың өсіп-өнуін күшейтетін өсу факторлары босап шығуына әкеледі. Осыдан тегіс салалы ет жасушаларының бөлініп көбеюі артады, оларда коллаген мен гликозамингликандардан тұратын тіректік мембрананың бөлшектері құрылады. Бұлар атеромалардың құрылуын жеделдетеді.

Гипергликемия кезінде қан сұйығындағы және тамыр қабырғаларындағы липопротеидтер көмірсуларымен байланысып кешендер құрады. Осыдан өзгерген төмен тығыздықты липопротеидтер қан тамырлары жасушаларымен, әсіресе макрофагтармен, жұтылады. Бұл атеросклероз дамуының негізінде жатады. Ал, жоғары тығыздықты липопротеидтер көмірсуларымен байланысудан олардың белсенділігі төмендейді де, холестеринді бауырға тасымалдау қабілеті азаяды.

Ұзақ мерзім гипергликемия тромбоциттер мен тамыр қабырғаларында тромбоксан А₂ түзілуін көбейтіп, простациклин өндірілуін азайтады. Сол себепті қантты диабет кезінде тромбоциттердің адгезиясы мен агрегациясы артып кетеді.

Қантты диабетпен ауыратын адамдарда қан тамырларын кеңейтетін нитроксид өндірілуі азаяды, керісінше, оларды тарылтатын, тегіс ет жасушаларының өсіп-өнуін сергітетін – эндотелин-1 өндірілуі артады.

Гиперинсулинизм. Қанда инсулиннің көбеюі өз бетінше, төмен тығыздықты және аралық тығыздықты липопротеидтердің түзілуін арттырып, атерогендік әсер етеді. Сонымен бірге инсулиннің артықтығы қан тамырлары қабырғаларының жасушалары өсіп-өнуін арттырады.

Гипергомоцистеинемия. Гомоцистеин эндотелий жасушаларына уытты әсер етіп интиманың өткізгіштігін көтереді. Сондықтан гипергомоцистеинемия атерогендік фактор деп есептеледі. Цистеин мен цистиннің алмасуына қажетті метиониннің, фолациннің, кобаламиннің, В₆-витаминінің тағамда жеткілікті болуы атеросклероз дауынан сақтандыратын әсер етеді.

Қоршаған орта ықпалдарының маңызы. Қоршаған ортаның (демалатын ауаның, ауыз суының, топырақтың) әртүрлі химиялық заттармен ластанулары атеросклероз дамуына ықпал етуі мүмкін. Бұл заттарға көміртегі тотығын, күкіртті сутегін, қорғасын, бензол, сынап қосындыларын т.с.с. жатқызуға болады. Олардың әсерлерінен организмде заттардың, әсіресе майлардың, алмасуларының бұзылыстары дамиды. Сонымен бірге, бұл кезде артериялардың қабырғаларында липидтердің асқын тотығуынан дистрофиялық, сіңбелі өсіп-өнулік өзгерістер дамуы мүмкін. Автокөліктердің кәсіби жүргізушілерінің арасында өткізілген зерттеулер, олардың қанында атерогендік липопротеидтердің көбейетінін, жиі жүректін ишемиялық ауруы дамитынын көрсетті (Т.П. Ударцева). Бұл мамандарға бір жағынан химиялық улы мұнай өнімдері, екінші жағынан ұзақ гиподинамия әсер етеді.

Организмде ванадийдің және супероксиддисмутаза ферментінің құрамына енетін – селеннің тапшылықтары атеросклероз дамуын күшейтеді.

Шылым шегу атеросклероз дамуына бірнеше жолдармен әкеледі:

√ темекі шегетін адамдардың қанында атеросклероз дамуына қарсы әсер ететін жоғары тығыздықты липопротеидтердің өндірілуі азаяды;

√ темекі түтініндегі көміртегінің моноксиді эндотелий жасушаларын бүліндіреді;

√ темекі түтінінде болатын мутагендік заттар тегіс салалы ет жасушаларының құрылымдық гендерін мутацияға ұшыратады;

√ темекі шегуден дамитын ұзақ гипоксия тегіс ет жасушаларының өсіп-өнуін арттырады, төмен тығыздықты липопротеидтердің лизосомалық гидролиздік ферменттермен ыдыратылуын тежейді. Темекі шегетін адамдарда атеросклерозбен қатар артериосклероз дамиды. Осыдан аяқ артерияларын бітеп қалатын эндоартериит жиі кездеседі.

Жұқпалар мен вирустардың маңызы. 1973 ж. С. Fabricant әріптестерімен атеросклероздың дамуын вирустардың ұзақ әсерлерімен түсіндірді. Олар мысықтарда жасалған тәжірибелерде ұшық (герпес) туындататын вирустардың әсерлерінен бүйрек жасушаларында майлардың алмасуы бұзылатынын және оларда холестериннің жиналатынын көрсетті. Артынан бұл ғалымдар, жұқпаларға ұшырамаған тауық балапандарын өсіріп, оларда герпес вирустарының әсерінен қан тамырларының атеросклерозы дамитынын байқады. Электрондық микроскоппен зерттеу арқылы кенеттен өлген адамның жүрегінде, артынан атеросклерозға ұшыраган қолқа мен артериялардың қабырғаларында герпес вирусының бөлшектері табылды. Сонымен, ұшық дамытатын вирустармен атеросклероз дамуында белгілі байланыс бар екені анықталды. Солардың ішінде атеросклероздың этиологиясында Эпштейн-Барр вирусының (ЭБВ) маңызы бар. Атеросклероздың клиникалық көріністері кездерінде қанда Эпштейн-Барр вирусына қарсы антиденелер болатыны анықталды. ЭБВ Т- және В-лимфоциттерге, макрофагтарға, қан тамырларының эндотелий жасушаларына, тегіс ет жасушаларына, тромбоциттерге тікелей бүліндіргіш әсер етеді. Осы келтірілген деректердің негізінде, кейбір ғалымдардың ойлары бойынша, атеросклероз дамуын туындататын себепкер ықпал болып ЭБВ есептеледі.

Сонымен бірге, атеросклероз кезіндегі эндотелий жасушаларының бүліністері ұзақ әсер ететін жұқпалардың (Chlamydia pneumoniae) әсерлерімен түсіндіріледі. Оған мынадай дәлелдер келтіруге болады:

√ серологиялық әдістермен эпидемиологиялық зерттеулер кездерінде бұл бактерияларға қарсы антиденелер табылды;

√ атеросклероздық түйіндақтарда көрсетілген бактерияларды анықталады;

√ атеросклерозбен және осыдан миокард инфарктымен ауыратын адамдарды антибиотиктермен емдеу өзінің алғашқы нәтижелерін көрсете бастады (Грацианский Н. А., 1997).

Егер бұл дерттің пайда болуын герпес вирустардың немесе бактериялардың әсерлерінен десек, онда: неге жаңа дамып келе жатқан мемлекеттердің тұрғындарының немесе әйелдердің арасында атеросклероз сирек кездеседі?— деген сүраққа жауап қайтару қиын.

Атеросклероздың патогенезі

Атеросклероз даму жолдары организмде майлардың алмасуы бұзылыстарымен тығыз байланысты.

Қан плазмасындағы майлар мен липопротеидтердің алмасулары

Қан плазмасында негізгі липидтер болып май қышқылдары (МҚ), үшглицеридтер (ҮГ), фосфолипидтер (ФЛ), сфингомиелиндер, бос холестерин және май қышқылдарымен байланысқан холестерин (холестериннің әтірлері) есептеледі,

Плазма липопротеидтері бауыр ұлпасында және ашішектің эпителий жасушаларында құрылады. Липопротеид бөлшектері орталық үшглицеридтерден, холестерин әтірлерінен құрылатын май тамшысынан (ядросы) тұрады. Ол сыртынан нәруыздан және полярлық липидтерден (ФЛ мен бос холестериннен) тұратын қабықпен қапталады. Ол басқа жасушалардың мембраналарынан фосфолипидтік бір қабаттан тұруымен ерекшеленеді. Липопротеид қабығының маңызды бөлшегі болып нәруыздар есептеледі.

Липопротеидтердің нәруыздық бөлшектерін апопротеидтер (немесе апо) дейді. Олар α- немесе β-глобулиндерге жатады. Апопротеиндер липидтерді еритін түрлеріне ауыстырып, қанмен тасымалдануын жеңілдетеді. Ұлпа және дәнекер тін жасушаларының сыртқы қабықтарында В және Е апопротеиндерге арнайы рецепторлар болатыны дәлелденген. Бұл рецепторлар апо В-сы бар (ТТЛП, АТЛП), апо Е-сы бар (ЖТЛП) липопротеидтерді байланыстыра алады.

Фибробластардың, артериялардың тегіс ет жасушаларының және лимфоциттердің сыртқы беттерінде ТТЛП бөлшектерін байланыстыратын арнайы рецепторлар болады. Бір рецептор 37°С дене қызымында І500-7000 ТТЛП бөлшегін байланыстырады. «Рецептор - ТТЛП бөлшегі» апо В -ның қатысуымен байланысады. Ары қарай бұл байланыс жасушамен мөлшермен 3 мин ішінде қоршалынып алынады. Есеп бойынша ұлпа және дәнекер тін жасушалары ТТЛП-мен бірге тәулігіне шамамен 1 г холестерин сіңіреді.

Ядросы бар қандайда болмасын жасуша бос холестериннің бір бөлшегін өз мембранасын құруға немесе қалпына келтіруге пайдаланып, оны артынан әтірге айналдырып құтылуға тырысады. Әдетте бос холестерин жасуша мембраналарының міндетті құрылымдық бөлшегі болады. Жасуша холестерин әтірін ыдыратып, босаған холестеринді өз мұқтаждығына (мысалы, жасуша бөлінгенде мембрана құруына, стероидты гормондар түзуіне т. б.) пайдаланады (-сызбанұсқа).

Сау адамда барлық плазмадағы холестериннің 2/3-сі ТТЛП-ердің құрамында болады. Тектік ақаулардың нәтижесінде отбасылық эссенциалық гиперхолестеринемия немесе гиперлипопротеидемия кездерінде ұлпа және тін жасушаларының беттерінде рецепторлардың болмауы немесе тапшылығы байқалады. Осыдан қан плазмасының ТТЛП-рі жасушаға мүлде түспейді немесе аз түседі. Бұл ТТЛП мен холестериннің деңгейі қанда көтерілуіне әкеліп, атеросклероз және жүректің ишемиялық ауруы ерте дамуын туындатады. 1980 ж. Жапон мал дәрігері J Watanabe адамның туа біткен гиперлипопротеидемиясына ұқсас қанында тектік гиперлипидемия болатын қояндардың тегі таза (асыл тұқымды) буынын өсіріп шығарды. Жасушаларында төмен тығыздықты липопротеидтерді (ТТЛП-ді) байланыстыратын арнайы рецепторлары болмайтын гомозиготты қояндардың қанында жалпы холестериннің деңгейі 13 ммоль/л-ден (500 мг/дл) артып кетеді (қалыпты жағдайда ол 1,0-1,6 ммоль/л (40-бб мг/дл). Бұл жануарларда бірінші айлардың ішінде ауыр атеросклероз дамитыны байқалды.

ТТЛП-ге арнайы рецепторлардың жасушаларда азаюы сыртқы орта ықпалдарының әсерлерінен болады. Мәселен, тағаммен көп мөлшерде холестерин мен қаныққан май қышқылдарын артық қабылдағанда бауырда холестериннің тіпті аз жиналуының өзінде оның жасушаларында ТТЛП-ге арнайы рецепторлардың құрылуы тежеледі. Бұл липопротеидтердің қандағы деңгейі көтерілуіне әкеледі. Адамның жасы ұлғаюына қарай бұл рецепторлардың саны азаяды.

ЖТЛП қаннан және жасушалардан холестеринді бауырға тасымалдайды (-сурет). Онда ол өт қышқылдарына айналып, өтпен сыртқа шығарылады. Сол себепті ЖТЛП атеросклероз дамуынан сақтандырады, антиатерогендік әсер етеді. Жалпы холестерин мен жоғары тығыздықты липопротеидтердің арақатынасын (ЖХ/ЖТЛП) атерогендік кэффициент деп атайды. Ол 3,5-тен асып кетсе, жалпы холестериннің деңгейі қалыпты болғанына қарамай, атеросклероз дамуына қауіп төнеді.

ТТЛП және АТЛП холестериннің қан тамырларының қабырғаларына жиналуына және атеросклероз дамуына әкеледі.

- сызбанұсқа

Гиперхолестеринемия екі жағдайда дамуы мүмкін:

● тамақпен организмге холестерин көп түскенде, ол ТТЛП-ді жасушалардың рецепторларымен байланыстыру мүмкіншілігінен артып кетуі ықтимал. Осыдан жануарларды тым артық холестерині бар тамақпен қоректендіру арқылы атеросклероз дамуын байқауға болады. (Н. Н. Аничков, С. С. Халатов);

● жасушаларда ТТЛП-ге арнайы рецепторлардың аз болуынан липопротеидтердің алмасуы бұзылады. Бұл кезде гиперхолестеринемия негізінен эндогендік холестериннің артық тузілуінен дамуы мүмкін. Бұл жағдайда тамақпен холестериннің артық түсуі қандағы холестериннің деңгейін одан сайын арттырады.

- сурет. Липопротеидтердің оргаанизмдегі оралымдары.

Бүгінгі күні «атерогендік липопротеидтерсіз атеросклероз да болмайды»— деген түсінік қалыптасқан. Тек атерогендік липопротеидтер, әсіресе олардың өзгерген түрлері, артерия қабырғаларының жасушаларымен өзара әрекеттесіп, атеросклероз туындатады.

Атеросклерозға артериялардың ішкі қабығы - интимасы ұшырайды. Атеросклероз үш сатыда дамиды. Бірінші сатысында артериялардың ішкі қабығына липидтердің жиналуы болады, екінші сатысы липидтік таңдақтар мен жолақтар пайда болуымен көрінеді, үшінші сатысында фиброздық (атероматоздық) түйіндақтар қалыптасады (-сурет).

Артерия қабырғаларына липопротеидтер мен холестериннің жиналып қалуы қанның, қан тамырларының эндотелий, ішкі, орталық және сыртқы қабықтарының жағдайларына байланысты болады.

- сурет. Атеросклероз даму сатылары.

Соңғы жылдары атеросклероздың дамуын лейкоциттердің, макрофагтардың, тромбоциттердің және эндотелий жасушаларының қатысуымен дамитын сүлде қабынулық үрдіс ретінде қарастырады. Бұл кезде эндотелий жасушаларының бүліністері бірінші орында тұрады.

Олардың бүлінуіне әкелетін себепкер ықпалдарға:

√ гиперлипопротеидемия;

√ артериалық гипертензия;

√ бактериялық жұқпалар мен вирустар;

√ қантты диабет;

√ жиі қайталанатын стрестік жағдайлар;

√ бос радикалдар;

√ гипергомоцистеинемия;

√ аутоиммундық серпілістер;

√ темекі түтіні т.б. – жатады.

Эндотелий жасушаларының бүліністеріне жауап ретінде қабыну ошағына моноциттер мен лейкоциттердің эмиграциясы болады. Осыдан:

● қабынулық цитокиндер (интерлейкин 1-бета, интерлейкин-6, өспені жоятын фактор-альфа) өндіріледі;

Интерлейкин-1 Т-және В-лимфоциттерін жұмылдырып аутоиммундық серпілістер дамуына қолайлы ықпал етеді.

Интерлейкин-6:

√ тромбоциттерді әсерлендіріп олардың адгезиясы мен агрегациясын арттырады;

√ тамыр қабырғасындағы ет жасушаларының эндотелий астына жайылып тарауын күшейтеді;

√ моноциттердің хемотаксистік протеині (МСР-1) өндірілуін көбейтеді.

Өспені жоятын фактор-α эндотелий жасушаларының бүліністерін күшейтеді.

● моноциттерге хемотаксистік әсер ететін МСР-1 протеині босап шығуы, жасуша ішілік және қан тамырлық адгезиялық молекулалардың әсерленуі моноциттердің эндотелий жасушаларына жабысуын және қабыну ошағына шығуын арттырады;

● НАД/НАД(Ф)Н-оксидаза әсерленуінен еркін радикалды тотығу үрдісі артады, оттегінің бос радикалдары өндіріледі, төмен тығыздықты липопротеидтер асқын тотығуға ілігеді. Осылай өзгерген ТТЛП-ді макрофагтар және эндотелий жасушалары фагоциттейді (-сурет).

Бүлінген эндотелий астына тромбоциттердің адгезиясы болуынан:

√ гемостаздың әсерленуі тромбоз дамуына қолайлы жағдай туындатады;

√ тромбоциттік өсу факторы босап шығуы, басқа өсу факторларымен бірге, тамыр миоциттері мен дәнекер тін жасушаларының өсіп-өнуін арттырады.

Эндотелий қабатының бүлінген жерлері арқылы қан плазмасындағы липопротеидтер тамыр қабырғаларындағы тегіс салалы ет жасушаларымен және интиманың фагоциттерімен түйіседі.

Липидтік таңдақтармен жолақтар артериялардың әр жерлерінде, әсіресе қолқада, өзбетінше пайда болады.

Эндотелий асты қабығына плазмадан өткен липопротеидтер интиманың жасушаларымен, ең алдымен тегіс ет жасушаларымен және макрофагтармен жанасады. Содан тегіс ет жасушалары мен макрофагтардың өсіп-өнуі, талшық құрылымдардың көбеюі байқалады. Эндотелий жасушаларының астына ортаңғы қабықтан (медиядан) көптеген тегіс ет жасушалары шығады. Бұл жасушалар көптеп өсіп-өніп, холестериннің әтірлері жиналуын туындатады. Макрофагтар эндоцитоз жолымен липопротеидтердің бөлшектерін ретсіз қамтиды. Ұлпа және дәнекер тін жасушаларының липопротеидтерді қамтуына қарағанда, макрофагтар ТТЛП-дің құрылымын өзгерткен түрлерін қамтиды. Макрофагтармен липопротеидтердің қамтылуы сыртындағы рецепторлардың қатысуымен болады. Олардың өзгерген липопротеидтерді байланыстыратын көптеген рецепторлары болады.

Артериялардың қабырғаларындағы тегіс ет жасушалары да, макрофагтар сияқты өзгерген липопротеидтерді қамти алады. Осыдан макрофагтар мен тегіс салалы ет жасушалары майға толып кетіп, өздерінің қалыпты құрылымдарынан айрылады және көпіршіктенеді. Сондықтан оларды көпіршіктенген жасушалар деп атайды (-сурет).

- сурет. Көпіршіктенген жасушалар құрылуы.

Бұл жасушалар интимаға жиналып, ыдыраудың нәтижесінде олардан холестерин босап шығады да, липидтік таңдақтар мен жолақтардың пайда болуына әкеледі.

Фиброздық түйіндер қалыптасуы. Көпіршіктенген жасушалар интиманың эндотелий астына орналасады. Осыдан интиманың болбырауы болып, оған одан сайын липопротеидтердің, α-глобулиннің, гликозамингликандардың жиналуы байқалады. Гликозамингликандар ТТЛП-дің апопротеин-В нәруызымен байланысып, дәнекер тінмен кешендер құрады.

Көпіршіктенген жасушалардың іштерінде негізінен холестериннің әтірлері болады. Холестеринмен тым артық толуынан бұл жасушалардың ыдырауы, артынан липидтердің жасуша аралық кеңістіктерге құйылуы болады. Бұл кезде липидтермен бірге лизосомалардың гидролиздік ферменттері шығады. Олар қоршаған тінге ыдырататын әсер етеді. Жасуша аралық кеңістіктерге құйылған липидтер (холестериннің әтірлері) қоршаған тіндерді тітіркендіріп, дәнекер тіндері жасушаларының өсіп-өнуін туындатады. Қалыптасқан фиброздық тін липидтерді қоршап алып, оларды айналасындағы тіндерден оқшаулайды. Бұл фиброздық тіннің тамыр саңылауына қараған беті қатайып, фиброздық түйін құрады. Бұл түйіндер жиі ыдырап, тіршілігін жоғалтуы мүмкін. Осындай түйіндерді атероматоздық түйіндер деп атайды (-сурет).

- сурет. Атероматоздық түйіндақтардың құрамы.

Фиброздық түйіндердің көлемі түйреуіш басынан бірнеше сантиметрлерге дейін жетуі ықтимал. Олар тамыр саңылауына шығып тұрады және кейде оны толық бітеп қалады (-сурет). Фиброздық түйіндердің ішіне өскен ұсақ қан тамырлары қанауынан және фибриндердің сіңірілуінен олардың көлемі ұлғаяды және атероматоздық ыдырау күшейеді. Сонымен бірге, бұл түйіндердің үлкеюі оларда липидтердің ары қарай жинала беруінен және іргелік тромбоздар дамуынан болады. Қан қатпалары артериялардың орташа және кіші тармақтарында тамыр саңылауларын толық бітеп қалуы мүмкін.

- сурет. Коронарлық артерияның етеросклерозы.

Артынан бұл түйіндердің іштеріндегі заттар және тромбылар қан айналымына түсіп, ішкі ағзалардың (мыйдың, жүректің т.с.с.) артерияларына эмболдар таратады. Жиі фиброздық түйіндерге кальций жиналып, қатып қалуы мүмкін. Бұндай жағдайды атерокальциноз деп атайды.

Фиброздық түйіндердің орналасқан жеріне қарай ағзалардың (жүректің, мыйдың) ишемиясына әкеледі. Содан мыйда, миокардта инфаркт, қолқаның құрсақ іші бөлігі тым керіліп кетуінен аневризма, аяқ тамырларының бітеліп қалуынан гангрена т.с.с. дамуы мүмкін.

Атеросклерозды емдеу негіздері. Атеросклероз дамуынан алдын-ала сақтандыру мақсатында артық, әсіресе майлы, тамақ ішуді шектеу, физикалық жүктемелерге жаттығу маңызды. Оны емдеу үшін статиндер мен фибраттар қолданылады. Статиндер (аторвастатин, ловастатин, правастатин, розувастатин, симвастатин, флувастатин) бауырда холестерин өндірілуін азайтады. Фибраттар (безофибрат, фенофибрат, ципрофибрат) және никотин қышқылының препараттары (фципомокс, эндурацин) липидтердің алмасуын оңалтып холестериннің деңгейін төмендетеді.

Ауыр жағдайларда қанда холестерин тым көп болғанда гемосорбция, плазмосорбция немесе плазмоферез қолданылады.

ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕНІҢ БҰЗЫЛЫСТАРЫ

Иммундық жүйенің бұзылыстары мына түрлерде болуы ықтимал:

● туа біткен немесе жүре пайда болған иммундық тапшылықты жағдайлар;

● аутоиммундық дерттер;

● аллергиялық серпілістер;

ИММУНДЫҚ ТАПШЫЛЫҚТЫ ЖАҒДАЙЛАР

Иммундық жүйенің бір немесе бірнеше құрамбөлшектерінің болмауынан организмнің жұқпаларға төзімділігі төмендеуімен көрінетін жағдайларды иммундық тапшылықты жағдайлар дейді. Иммундық тапшылықты жағдайларды (ИТЖ) туа біткен (біріншілік) және жүре пайда болған (салдарлық) – деп екіге ажыратады. Туа біткен ИТЖ ұрпақтан ұрпаққа тарайтын тұқым қуалайтын негізде дамиды. Салдарлық ИТЖ әртүрлі дерттер кездеріндегі организмнің өзінде пайда болған - эндогендік және адамды қоршаған ортаның химиялық заттармен немесе иондағыш сәулелермен т.б. ластанулары нәтижесінде сырттан әсер ететін ықпалдардан пайда болған – экзогендік болып ажыратылады.

ИТЖ кездерінде организмнің жұқпаларға төзімділігі азайып кетеді. Содан сәл суық тиюден, тіпті қалыпты жағдайларда дерт туындатпайтын жұқпалардың әсерлерінен жұқпалы аурулар жиі байқалады. Бұл кездерде, жұқпалы аурулармен қатар, аллергиялық серпілістер, аутоиммундық бүліністер дамиды және кейде тіпті өспелер өсуіне қауіп-қатер төнеді.

Туа біткен (біріншілік) иммундық тапшылықтар

Иммундық жүйеде тұқым қуалайтын тектік ақаулардың нәтижесінде организмнің қорғаныстық қабілетінің бұзылуынан дамитын аурулардың тобын туа біткен иммундық тапшылықтық – дейді. Олар әртүрлі жұқпалы аурулардың бала жастан дамуымен көрінеді және адамның ерте өліміне әкеледі. Бұл тапшылықтар өте сирек кездеседі, мәселен, 100 мың жаңа туған балалардың арасында біреу болуы мүмкін. Дегенмен олардың, қарапайым әдістермен аңғарылмайтын, өте жеңіл түрлері жиі болатындықтан оларға назар аудармауға болмайды.

Имундық жүйенің басым бүлінген бөлшегіне қарай біріншілік иммундық тапшылықты:

● иммунитеттің жасушалық тетіктерінің басым бүліністерімен көрінетін иммундық тапшылық; Бұл тобына Т-жасушалары дамуы бұзылудан, олардың және фагоциттердің қатысуымен болатын иммунитеттің жасушалық тетіктері бүліністерінен дамитын иммундық тапшылықтар жатады.

● иммунитеттің сұйықтық (гуморалдық) тетіктерінің басым бүліністерімен көрінетін иммундық тапшылық; Бұл топтағы иммундық тапшылықтарға В-жасушалары мен сұйықтық иммундық жауапқа қатысатын, иммундық глобулиндердің түзілуне қажетті, Т-хелпер жасушаларының дамуы бұзылудан және комплементтің құрамбөлшектерінің дерттік өзгерістерінен пайда болатын аурулар жатады.

● осылардың біріккен бүліністерімен көрінетін иммундық тапшылық – деп ажыратады. Бұл тобына Т- және В- лимфоциттері дамуының ерте, оларға ортақ, сатыларында жасушалардың нақтылануы бұзылыстарына әкелетін тектік ақаулардан дамитын аурулар жатады.

Біріншілік иммундық тапшылықтар кездеріндегі бүліністердің терең молекулалық негіздері анықтала бастады. Мәселен, біріккен иммундық тапшылықтардың даму негізінде гендердің мутациясы нәтижесінде пуриндердің алмасуына қатысатын аденозиндезаминаза мен пуриннуклеотидфосфорилаза ферменттерінің ақаулары жатады. Бұл иммундық тапшылықтың басқа ауыр түрінде антигенді танитын рецепторлардың түзілуін қадағалайтын гендердің ақауы болатыны анықталды. Бұл гендер рекомбиназа ферментінің түзілуін қадағалайды. Сондықтан көрсетілген фермент түзімейді де, антигенді тану болмайды.

Антиденелер өндірілуінің гендік бұзылыстары:

● В-лимфоцитерінің дамуына жауапты гендердің ауытқулары;

● иммундық глобулиндер түзілуне жауапты гендердің ауытқулары;

● Т-хелпер жасушаларының белсенділігін анықтайтын гендердің ауытқулары – кездерінде байқалады.

Мәселен, қанда гамма-глобулиндердің болмауымен көрінетін агаммаглобулинемия немесе Брутон ауруы. Бұл ауру Х- хромосомасымен тіркесіп ұрпақтан ұрпаққа беріледі және ол кезде В-лимфоциттерінің дамуы болмайды. Өйткені бұл лимфоциттердің антигенді танитын рецепторларымен btk тирозинкиназа ферменті байланысқан. Осы ферменттің түзілуін қадағалайтын геннің мутациясы нәтижесінде көрсетілген фермент түзілмейді және В-лимфоциттерінің дамуы тоқтап қалады. Содан антиденелердің түзілуі болмайды.

Біріншілік иммундық тапшылықтың екінші бір түрі гипер-IgM- синдром делінеді. Оның даму негізінде Т-лимфоциттерінің әсерленуі кездерінде олардың сыртқы беттерінде пайда болатын CD-154 молекуласының ақауы жатады. Қалыпты жағдайларда бұл молекуланың В-жасушаларының сыртқы беттеріндегі CD-40 молекуласымен өзара әрекетесуі нәтижесінде В-лимфоциттерінің антиденелер өндіретін плазмалық жасушаларға айналуы болады және антигенге қарсы арнайы антиденелер түзіледі. Сондықтан CD-154 болмауынан В-жасушаларына қажетті хабар жеткізілмейді де, ұдайы тек IgM молекуласы ғана түзіледі. Басқа иммундық глобулиндер түзілмейді. Сол себепті иммунитеттің сұйықтық (гуморалдық) тетіктері бұзылады.

Кейде иммундық глобулиндердің жекелеген түрлерінің өндірілуі бұзылады. Солардың арасында IgA түзілуінің тапшылығы ең жиі кездеседі. Бұл кезде В-лимфоциттерінің сыртқы беттерінде IgA болады. Бірақ олар IgA – антидене түзетін плазмалық жасушаларға айналмайды.

Біршама біріккен иммундық тапшылықтар жасуша (нейтрофилдердің, моноциттердің, макрофагтардың) мембраналарындағы жабыстырғыш (адгезиялық) молекулалардың түзілуін қадағалайтын гендердің ақауларынан дамиды. Осыдан көрсетілген жасушалардың ауысып қонуы (эмиграциясы) және басқа жасушалармен өзара әрекеттесулері бұзылады. Мәселен, L-селектинмен танылатын β₂–интегриндер мен көмірсуларынан тұратын жабыстырғыш молекулалардың өзара әрекетесулерінің тектік ақауларынан дамитын иммундық тапшылықтар. Бұл кезде лейкоциттердің адгезиясы (жабысуы) болмайды. Содан нейтрофилдердің фагоцитоздық қызметі әлсіреп, адамның іріңді жұқпаларға төзімділігі азаяды.

Комплемент жүйесінің жеткіліксіздігі олардың дәстүрлі және жанама жолдармен әсерленулері бұзылғанда кездеседі. Әдетте комплемент жүйесінің жекелеген құрамбөлшектерінің болмауы адамның кейбір жұқпаларға төзімділігін аздап қана төмендетеді. Тек, C1q тежегішінің тапшылығы кезінде, қан тамырларына белсенді әсер ететін, C_5а , С_3а құрамбөлшектерінің жиналып қалуынан қан тамырлық және жүйкелік ісіну дамиды.

Цитокиндердің түзілуін қадағалайтын гендердің ақауларынан дамитын иммундық тапшылықтар өте сирек кездеседі. Бір цитокиндердің атқаратын міндетін екіншілері атқара беретін болғандықтан олардың әсерлері тым артып кетуі ықтимал. Тек тектік ақау көптеген цитокиндердің қызметтерін бұзғанда ғана иммунитеттің ауыр бүліністері байқалады. Мәселен, интерлейкиндер 2, 4, 7, 13, 15 рецепторларына ортақ γ-тізбегі түзілуін қадағалайтын геннің ақауы кезінде иммундық тапшылық дамиды.

Жасуша мембраналарындағы CD43 сиалопротеин түзілуін қадағалайтын геннің ақауы нәтижесінде Вискотт-Олдрич синдромы байқалады. Бұл синдром тромбоцитопениямен, қанағыштық синдроммен, теріде экзема дамуымен және біріккен иммундық тапшылықпен көрінеді. Бұл кезде жасушалардың қимыл қозғалысы азаяды, олардың өзара әрекетесулері бұзылады. Содан иммунитет дамуы әлсірейді.

Салдарлық (жүре пайда болған) иммундық тапшылықтар

Салдарлық немесе жүре пайда болған иммундық тапшылықтық – деп жарық дүниеге келгеннен кейін, тектік құрылымдардың өзгерістеріне тікелей байланысты болмай, сыртқы немесе ішкі ықпалдардың әсерлерінен дамитын организмнің иммундық қорғанысы бұзылуын айтады. Олар белгілі бір дерттердің немесе бүліндіргіш ықпалдардың әсерлерінен дамиды – деп есептеледі. Дегенмен олардың дамуында тұқым қуалаушылыққа бейімділіктің маңызын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені организмде әртүрлі ықпалдарға иммундық жүйенің сезімталдығы өзгеріп, құбылып тұрады және ол адамның тегіне байланысты болады. Бірақ адамның тектік ерекшеліктері өз беттерінше салдарлық иммундық тапшылықтың дамуына әкелмейді. Ол дамуы үшін қосымша әсер ететін ықпал болуы қажет.

Салдарлық иммундық тапшылық адамдардың арасында жиі кездеседі. Ол иммундық жүйенің ауытқуларына әкелетін:

● ашығудан, нәруыздардың, витаминдердің, темір, мырыш, мыс т.б. микроэлементтердің жеткіліксіздігінен;

● жұқпалардан, әсіресе вирустық жұқпалардан кейін;

● ішке сөлденістік бездердің ауруларынан (қантты диабет, Иценко-Кушинг ауруы т.с.с.);

● ауыр жарақаттардан, хирургиялық операциялардан, қансыраулардан кейін;

● күйіктік ауруынан;

● қоршаған ортаның радийбелсенді сәулелермен, химиялық заттармен (пестицидтермен, өндірістердің қалдықтарымен) ластануларынан;

● әртүрлі ауыртпалықтар (стресстер) нәтижесінде;

● өспелерді емдеуге қолданылатын дәрі-дәрмектердің әсерлерінен - дамиды.

Жаңа туған нәрестелер мен қарттарда да осындай жағдай байқалады.

Иммундық тапшылықтың негізгі көрінісі болып, тіпті қалыпты жағдайларда дерт туындатпайтын жұқпаларға организмнің төзімділігі төмендеп кетуі және дамыған қабынудың ұзаққа созылып, созылмалы түрге ауысуна бейімділігі есептеледі.

Салдарлық иммундық тапшылықтықтың көптеген көріністерінің негізінде осы жүйе жасушаларының тіршілігін жоғалтуы жатады. Ол жасуша мембраналарының тұтастығы бұзылыстары нәтижесінде некроз дамуынан немесе ДНК молекуласының бүліністерінен апоптоз үрдісінің өршіп кетуінен болады. Лимфоциттердің апоптозы көптеген дәрі-дәрмектердің, иондағыш сәулелердің, кортикостероидтық гормондардың әсерлерінен дамиды. Организмге әртүрлі ауырпалықтар түскенде көрсетілген гормондардың өндірілуі тым көбейіп кетеді. Сонымен бірге иммундық жүйе жасушаларының белсенділігі төмендеуі олардың сыртқы беттерімен байланысатын немесе іштерінде жиналып қалатын заттардың әсерлерінен де байқалады. Бұл заттарға аутоантиденелерді, цАМФ, простагландиндерді т.б. қабыну дәнекерлерін, кейбір цитокиндерді, өспелерді жоятын факторды жатқызуға болады.

Осылармен қатар, салдарлық иммундық тапшылықтардың дамуына әсерленетін немесе жауап қайтаратын (эффектор) жасушалар мен тежегіш (супрессор) жасушалардың, CD4⁺ және CD8⁺ корецепторлары бар Т-лимфоциттердің, Т_х 1 мен Т_х 2 жасушаларының арақатынастарының өзгерістері әкеледі. CD4⁺ / CD8⁺ арақатынасы иммундық реттегіш көрсеткіші деп аталады. Бұл арақатынастың төмендеуі CD4⁺ корецепторы бар лимфоциттердің азаюынан немесе CD8⁺ корецепторы бар жасушалардың көбейіп кетуінен болады. Бірінші жағдай CD4⁺ Т-хелпер (жәрдемші) жасушаларының азаюы айырша бездің қызметі бұзылудан байқалады. CD8⁺ корецепторы бар лимфоциттердің көбеюі супрессор (тежегіш) жасушалардың артып кетуін көрсетеді. Т_х 1 және Т_х 2 түрлеріндегі жәрдемші (хелпер) жасушалардың арақатынасы өзгеруі иммундақ қорғаныстың жасушалық немесе сұйықтық тетіктерінің басымдылық жақтарын сипаттайды. Салдарлық иммундық тапшылық дамуына жиі әкелетін аурулардың ішінде өкпенің созылмалы бейспецификалық дерттерін, кейбір эндокринопатияларды, күйіктік ауруын, бүйрек қызметінің созылмалы жеткіліксіздігін ерекше атауға болады. Жұқпалы аурулардың ішінде вирустық жұқпалардың маңызы өте зор болады. Өйткені вирустар Т-лимфоциттеріне өте үйір болып келеді. Салдарлық иммундық тапшылық дамытатын арнайы вирус бар. Оны адамның иммундық тапшылықтық вирусы (АИВ-1) (ағылш. Human immunodeficiency virus –HIV-1) делінеді. Осы вирустың әсерінен адамда жүре пайда болған иммундық тапшылықтық синдром (ЖИТС) дамиды.

Жүре пайда болған иммундық тапшылықтық синдром (ЖИТС)

ЖИТС-ын ең алғаш 1981 жылы Әмерика зерттеушілері жариялады. Әрбір 12-14 ай сайын бұл синдромның ел арасында тарауы екі еселеніп тұрады. АИВ-тың адамнан адамға ауысуы жыныстық қатынастар арқылы, бірнеше нашақорлар бір дәріпіспекпен пайдаланғанда, науқастарға қан құйғанда, ЖИТС–пен ауыратын әйелдерден туған балаларда т.с.с. жағдайларда болады.

Патогенезі. Адамның иммундық тапшылықтық вирусын (АИВ) жұқтырғаннан кейінгі кезеңді АИВ-жұқпасы – деп атайды. АИВ сыртқы беттерінде CD4⁺ корецепторлары бар (Т хелпер жасушаларын, макрофагтарды, дендриттік жасушаларды) жасушаларды бүліндіреді. Өйткені АИВ-1-дің қабығындағы gp120 нәруызының CD4⁺ молекуласына үйірлігі болады. Осыдан CD4⁺ молекуласы gp120 нәруызымен байланысуынан жасушаның апоптозы артады және көрсетілген вирус жасушаға тікелей бүліндіргіш әсер етеді. АИВ жұқтырған адам денесінде вирус лимфоидтық тіндерде, ОЖЖ –інде микроглияда, ішектердің эпителий жасушаларында жинақталады.

АИВ-жұқпасы үш сатыда өтеді. Бірінші сатысын виремияның бастапқы сатысы дейді. Бұл кезде вирус қанға түседі. Жұқтырғаннан кейін 10-20 тәуліктен соң қанда вирустың деңгейі ең жоғары шыңына көтеріледі және оған қарсы антиденелер пайда болғанша осы деңгейде сақталады. Екінші сатысын әйгіленімсіз сатысы деп атайды. Бұл кезде:

● АИВ жұқтырған адамдарда 10-15 жылға дейін ешқандай әйгіленім байқалмауы мүмкін. Организмнің қорғаныстық күштері вирустың өсіп-өнуін тежеп тұрады;

● жұқпаның ары қарай дамуынан сақтандырмайтын және одан қорғай алмайтын әртүрлі бейспецификалық антиденелердің түзілуімен көрінетін сұйықтық серпілістер байқалады;

● иммунитеттің жасушалық тетіктері арқылы вирустың өсіп-өнуі белгілі мөлшерлерде тежеледі немесе клиникалық көріністер айқындалмайды. Бұл кезде цитотоксиндік Т-жендет жасушаларының қызметтері артуының маңызды болуы ықтимал;

АИВ-жұқпаның үшінші сатысын иммундық тежелу (иммуносупрессия) сатысы дейді. Бұл кезде қандағы CD4⁺ жасушаларының саны азаяды.

Осыдан:

● АИВ жұқтырған CD4⁺ Т-жасушаларының өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туындайды. Оған ұшық жұқпалары немесе осы жасушалардың өсіп-өнуін арттыратын басқа антигендік түрткілер әкеледі;

● вирустың өсіп-өнуінен Т-жасушалары бүлінеді. Осыдан қандағы CD4⁺ корецепторлары бар жасушалар азаяды. Жасушаның геномымен біріккен вирустық геном ұзақ мерзім өршіп кетпеуі мүмкін. Бірақ бұл кезде Т-жасушаларының саны ұдайы азая береді;

● АИВ жұқтырған жасушалардың ішінде бос вирустық ДНК жинақталуы вирустың қатты өсіп-өнуіне және жасушаның тіршілігін жоғалтуға әкеледі;

● АИВ сүйек кемігіндегі, айырша бездегі аналық жасушаларды бүліндіреді. Содан CD4⁺ корецепторлары бар лимфоциттердің азайған орны толтырылмайды;

● CD4⁺ корецепторлары бар лимфоциттердің саны азаюы олардың Т_х 1 түрлерінің белсенділігі төмендеуімен қабаттасады. Т_х 1 мен Т_х 2 түрлерінің арақатынасы бұзылуы ЖИТС дамуының алдында байқалады. Цитотоксиндік Т-жасушаларының және табиғи жендет жасушалардың белсенділігі төмендейді. Өйткені Т-хелпер жасушалары жетіспейді. В-жасушаларының қызметтері де Т_х 2 жасушаларының аздығынан әлсірейді;

● Т_х жасушаларының аздығынан әртүрлі антигендерге қарсы арнайы антиденелердің түзілуі болмайды. В-жасушалары ұдайы бейспефикалық белсенділік жағдайында болады.

АИВ организмнің иммундық қадағалауына қарсы тұра алады. Өйткені АИВ басқа вирустарға қарағанда мутацияға жиі ұшырайды. Оның кері транскриптаза ферменті жиі қателіктер жіберіп қызмет атқарады және бұл кателіктерді түзету қабілеті болмайды. АИВ геномы жасуша геномымен бірігіп кеткенде вирустық гендердің өршуі өте аз мөлшерлерде болады. Осылардан АИВ организмнің иммундық жүйесінің әсерлеріне ұшырамайды да, дер кезінде байқалып жойылмайды.

АИВ-жұқпа мен ЖИТС –тің көріністері. Вирусты жұқтырғаннан кейін бірнеше апта немесе айлардың ішінде қанда вирус және вирустық антигендер анықталады. Оларға қарсы антиденелер 3-6 айдан соң пайда болады.

2-4 апта әйгіленімсіз (инкубациялық) кезеңнен кейін 50-90% вирус жұқтырған адамдарда бас ауыруы, қызба, теріде бөртпелер пайда болуы және лимфалық түйіндердің шошуы сияқты көріністер байқалады. Олар өз беттерінше бірнеше аптадан кейін жоғалып кетеді. Содан аурудың ешбір әйгіленімі болмайды, тек қанда вирус пен оның антигендері сақталады.

Аурудың ерте сатысында, ешбір қосымша жұқпалар болмай-ақ, дене қызуы көтерілуі, түнде терлеу, әлсіздік, қайта-қайта іш өтулер, бездердің шошуы және бас ауыруы болады. Солармен бірге Капоши саркомасы, тыныс алу жолдарының жұқпалары, ауыз кандидозы мен периодонт ауруларымен көрінетін қосанжарласқан жұқпалар дамиды.

Артынан CD4⁺ корецепторлары бар жасушалардың азаюынан қалыпты жағдайларда дерт туындатпайтын бактериялардан жұқпалар дамуына қауіп артады. Бұл кезде пневмония, токсоплазмоз жиі мидың бүліністерімен қабаттасады. CD4⁺ лимфоциттердің үдемелі азаюынан иммундық жүйенің толық бұзылыстары болып, жұқпалардың дамуы үдеп кетеді. Содан майда саңырауқұлақтардың әсерлерінен ауыз қуысының, өңештің т.б. ас қорыту жолдарының бүліністері, кеңірдекшелердің және өкпенің қабынуы, өкпе туберкулезі, цитомегаловирустық, ұшықтық жұқпалар т.с.с. дамиды. Науқас адам қатты азып, жүдеп кетеді. Жүйке жүйесінің және жан-дүниесінің бұзылыстары, балалардың дамуы мен бойы өсуі баяулауы байқалады. Адам қосымша жұқпалардың әсерлерінен жан тапсырады.

Аутоиммундық үрдістер

Аутоиммундық үрдістер – деп организмнің өзінің меншік тіндеріне иммундық жауап қайтаратын және аутоантигендері бар тін жасушаларының бүліністеріне әкелетін дерттік үрдістерді айтады.

Қалыпты жағдайларда организмнің өзінің меншік тіндеріне қарсы иммундық жауап болмайды. Былайша айтқанда адамның өзінің тіндеріне иммундық шыдамдылық (толеранттық) болады. Егер Т-жасушаларының қатысуымен дамитын иммундық тежелу болмаса, онда аутоиммундық бүліністер дамиды.

Организмде аутоантиденелердің немесе өз тіндерімен әрекеттесетін сезімталдағы көтерілген Т-лимфоциттердің болуы әлі өз беттерінше дерт дамуына әкелмейді. Дені сау адамдардың қанында аз мөлшерде аутоантиденелер болады. Оларды: табиғи немесе физиологиялық антиденелер, «куәгер» антиденелер және дерттік немесе озбыр антиденелер – деп үш топқа бөледі. Бұлардың ішіндегі ең көбірегі табиғи антиденелер. Олар аутоантигендермен әрекеттескенде адамның меншік тіндерінің бүліністеріне әкелмейді. «Куәгер» антиденелер тіндердің кездейсоқ бүліністерінде пайда болған аутоантигендерге иммундық жады ретінде болады. Ал, дерттік антиденелер аутоантигендермен байланысуларынан меншік тіндердің бүліністері пайда болады. Табиғи антиденелердің мөлшері жас ұлғаюына байланысты көбейеді.Олар организмде тасымалдық немесе гомеостаздық қызметтер атқарады. Аутоиммундық дерттер дамуы үшін өз тіндеріне бүліндіргіш әсер ететін аутоантиденелердің және цитотоксиндік Т-лимфоциттерінің белсенділігі артуы қажет.

Аутоиммундық дерттер дамуына әкелетін жағдайларға:

● созылмалы вирустық т.б. жұқпалар;

● тіндердің антигендеріне ұқсас антигендері бар жұқпалардың қоздырғыштарының организмге енуі (мәселен, стрептококктардың күрделі қанттарына қарсы түзілген антиденелер адам ағзасы тіндерінің жасушаларындағы гликопротеидтермен әрекетесе алады);

● иммундық жүйенің маңызды құрылымдары мен реттеуші молекулаларының туа біткен немесе (қоршаған ортаның әртүрлі химиялық заттармен ластанулары, дәрі-дәрмектерді қалай болса солай бақылаусыз қабылдау т.с.с. жағдайларда кездесетін) жүре пайда болған ақаулары;

● қарттық кезең – жатады.

Аутоиммундық дерттердің қалыптасуы әдетте тұқым қуалаушылықпен байланысты болады. Бұл аурулар тін үйлесімділігінің үлкен кешенінің белгілі аллельдерімен байланысып дамиды. Аутоиммундық дерттер өз беттерінше дамуына әкелетін белгілі гендердің мутациясы бар ақ тышқандардың таза тектік буындары сұрыпталып шығарылған.

Аутоиммундық бүліністердің патогенезі. Бүліністер дамуының бастапқы сатысында меншік тіндерге иммундық шыдамдылықтың бұзылуы болады. Иммундық шыдамдылық болу үшін бұл тіндерге қарсы Т-лимфоциттері апоптозға ұшырауы қажет немесе Т_х 2 жасушалары өндіретін цитокиндердің тежегіш әсерлерінен анергия дамуы керек. Бұлар болмаған жағдайда аутоиммундық бүліністердің дамуы басталады. Аутоиммундық дерттер көпшілік жағдайларда апоптоздың жеткіліксіздігінен дамиды. Көптеген аутоиммундық аурулардың дамуында созылмалы вирустық т.б. жұқпалардың маңызы үлкен. Олар апоптоз дамуын тежеп, маңызды реттегіш молекулалардың тым көбейіп кетуіне әкеледі.

Дата добавления: 2015-09-27 | Просмотры: 3448 | Нарушение авторских прав