АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Минералды заттар. 18 страница

Биологиялық жастың артта қалғандығы немесе озып кеткендігі жөнінде, көпшілік көрсеткіштері бойынша 2 немесе одан да көп жасқа артта қалуы, әлде озып кетуі болса ғана, айтуға болады. Кешенді әдістің екінші кезеңінде регрессия шкалалары бойынша даму үйлесімділігі анықталады. Биологиялық дамудың - жасына сәйкес, жасынан артта қалған немесе озып кеткен - кез келген деңгейінде, дененің дамуы үйлесімді, үйлесімді емес, үйлесімділігі күрт өзгерген болуы мүмкін (9.4.- кесте).

Кесте

Балалардың дене дамуын кешендік әдіспен бағалау сызбасы

Қазіргі кезде дене дамуын бағалаудың центильдік әдісі кеңінен таралған. Ол әдістің ерекшеліктеріне жеткілікті дәрежеде объективтілігі, қарапайымдығы және қолданылу ыңғайлығы, қосымша есептеулер жүргізудің қажеті болмауы жатады. Әдетте, әрқайсысы жеке қарастырылатын, бірнеше белгілері: дене ұзындығы мен массасы, BMI, кеуде торының шеңбері, тері асты май қабатының қалыңдығы, қол бұлшық етінің күші, ӨТС, артериалық қан қысымы, пульс жиілігі және т.б. құрамына кіретін, бір өлшемді центильдік шкалалар қолданылады. Екі өлшемді центильдік шкалаларда даму үйлесімділігін анықтауға мүмкіндік беретін, дене дамуының 2 басты белгілері: дене ұзындығы мен массасының өзара байланысы берілген. Центильдік әдісте кез келген белгінің барлық мөлшерлерін, мысалы, белгілі бір жастағы балалардың дене массасының мөлшерлерін кіші мәнінен үлкеніне қарай өсу реті бойынша реттелген түрдегі қатарда орналастырады. Бұл қатарды 100 бөлікке (центилььдерге) бөледі. Әдетте, центильдік кестелерде барлық центильдер емес, тек қана 7 белгіленген – 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97 центильдер беріледі. Белгіленген центилььдер арасында 8 - центильдік аралықтар түзіледі. Бірінші аралыққа 0–3 центильдерге (өте төмен), екіншіге – 3–10 центильдерге (төмен), үшіншіге – 10–25 центильдерге (төмендеген), төртіншіге – 25–50 центильдерге (орташа), бесіншіге 50-75 центильдерге (орташа), алтыншыға – 75–90 центильдерге (жоғарылаған), жетіншіге – 90–97 центильдерге (жоғары) және сегізіншіге 97–100 центильдерге жататын (өте жоғары) белгілердің мөлшерлері кіреді. Баланы тексеріп, оның даму көрсеткіштерінің мөлшері, аралықтардың қайсысына кіретінін анықтайды. Дене дамуының қалыпты түріне 3–6 аралықтар арасындағы, яғни 10 - 90 центильдер зонасында жататын және сау балалардың 80%–да кездесетін белгілер жатады..

Егер дене ұзындығының көрсеткіштері 3–7 зонасында, ал дене салмағы 3–6 зонасында жатса, онда дамуы қалыпты болып саналады. 1 және 8 центильдік аралықтарға жататын көрсеткіштер дененің дамуында ауытқулар бар екенін көрсетеді және балаға диагностикалық тексеру жүргізуді қажет етеді. Көрсеткіштері 2- және 7- аралықтарға түсетін балалар қауіп–қатер тобына жатады, олар үнемі динамикалық бақылауда болуы қажет.

Центильдік кестелер бойынша жекелеген белгілерді ғана емес, дамудың үйлесімділігін де бағалауға болады. Егер дене массасы мен ұзындығының өлшемдері бір аралықта немесе көршілес аралықтарда да болса, онда дене дамуы үйлесімді болып саналады. Егер олар орналасқан аралықтардың айырмашылығы 3 аралыққа жетсе, үйлесімді емес, ал айырмашылығы одан да артық болса – үйлесімділігі күрт өзгерген болып есептеледі. Дененің дамуын скрининг бағалау мақсатында екі өлшемді центильдік номограммалар кеңінен қолданылады (Ю.П. Пивоваров, 2001).

Сөзсіз артықшылықтарына қарамастан, центильдік әдіс баланың биологиялық дамуын бағалауға мүмкіндік бермейді. Бірақ, ол, көп еңбекті талап ететін регрессия шкалалары бойынша морфологиялық - функционалдық жағдайды бағалау әдісін алмастыра отырып, дененің дамуын кешендік бағалауда ойдағыдай қолданылады. Биологиялық дамудың артта қалуы немесе озып кетуі және морфологиялық-функционалдық көрсеткіштердің үйлесімді еместігі денсаулық жағдайында ауытқулар бар екенін көрсетеді. Дене дамуының үйлесімсіздігінің және биологиялық дамудың бұзылыстарының дәрежесі жоғарылаған сайын, аурулардың даму қаупі одан әрі артады. Сондықтан балалардың дене дамуын жекелей бағалаған кезде, оларды төмендегідей қауіп–қатер топтарына бөлуге болады (В.Р. Кучма,2001, 9.5.- кесте).

Кесте

Балалар мен жасөспірімдерді дене дамуының әр түрлі дәрежесіне

байланысты аурулар дамуының қауіп–қатер топтары.

4. Секулярлық тренд және қазіргі кезеңдегі балалардың өсу және даму ерекшеліктері

Адам биологиясында бірнеше ұрпақтар бойы жүретін өзгерістер, «секулярлық тренд» - ғасырлық дамудың бағыты деп аталады. Соңғы жүз жылдықта секулярлық тренд адам денесі өлшемдерінің және репродуктивті кезеңінің ұзақтығының өсуімен, өмір сүрудің ұзаруымен, сонымен қатар, балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен даму үрдістерінің өзгеруімен сипатталады. 20 жүзжылдықта секулярлық трендінің ерекшелігі, өсу мен дамудың акселерациясы болды. Қазіргі кезеңде акцелерация үрдісі тұрақтануымен және децелерацияның (ретардация) біртіндеп жоғарылауымен алмаса бастады.

Акселерация дегеніміз бұрынғы ұрпақпен салыстарғанда, даму мен өсу қарқынының жылдамдауы, ал децелерация – баяулауы. 40 жылдардың өзінде басталған, өсу мен даму акселерациясы ең жоғарғы деңгейіне жетіп, 20 ғасырдың 60–80 жылдарында барлық жерде байқалды, ал оның ең шарықтау шыңы 70 жылдарда болды. Акселерация балалардың барлық даму кезеңдерін, тіпті құрсақішілік кезеңіне дейін қамтыды. 1 жасқа дейінгі балаларда 1 ай бұрын дене массасы екі еселеніп, еңбектерінің ерте сүйектенуі байқалды. Сүт тістерінің тұрақты тістерге ауысуы, ғасыр басындағыға қарағанда, орта есеппен, 1 жыл ертерек аяқтала бастады. Едәуір айырмашылықтар дене өлшемдері мен жыныстық жетілу мерзімдерінде де байқалды. Әсіресе, олар жасөспірімдік кезеңде айқын білінді. 80 жылдарда 15 жасар оқушылардың бойы, 20 жылдардың басындағы өз қатарларынан 15 см–ге, ал салмағы 16 кг–ға жоғары болды. Дене ұзындығы әр он жылдықта, орта есеппен, 2 см–ге жоғарылап отырды. Menarche пайда болатын жас 15 жастан 12 жас 7 айға дейін, ал қалқан шеміршігінің даму мерзімі – 9 айға, дауыстың өзгеруі – 3 айға, қасаға мен қолтықтың түктенуі – 5–5,5 айға азайды. Акселерация үрдісін анықтауда көптеген гипотезалар ұсынылады. Атап айқанда, табиғи және антропогенді сыртқы орта факторларының әсеріне: күн радиациясының циклдік белсенділігіне, ғарыштық сәулеленуге, электромагниттік фон мен электромагниттік ластағыштарға, тамақтанудың жақсаруына, урбанизацияға, қазіргі қоғамдағы өмір салтына көп көңіл бөлінеді. Сондай–ақ, балалар арасындағы жұқпалы аурулардың төмендеуінің, тұрмыс жағдайларының, оқу мен тәрбиенің жақсаруының да өзіндік қосар үлесі бар екенін теріске шығаруға болмайды.

Ішкі - генетикалық фактордың да маңызы аз емес. Акселерация, аралас некелердің көбеюі нәтижесінде, гетерозиготтылықтың күшеюі салдарынан, сондай–ақ, ағзаның қоршаған орта факторларының циклді өзгерістеріне генетикалық жоспарланған бейімділігінің пайда болуынан дамыды деген ұғымдар бар.

20 ғасырдың соңынан бастап, балалар ағзасының өсуі мен даму үрдісінің ретардацияға көшуі байқалды. 80 жылдардың өзінде–ақ, балалар мен жасөспірімдердің функционалдық көрсеткіштерінің, ал 90 жылдарда - бойдың өсуі мен дене массасының және басқа соматометриялық көрсеткіштерінің төмендегені байқалды. Қазіргі кездегі балалардың ішінде, дене бітімінің “грацилизациясы” деп аталатын, дененің барлық ені мен құлашы өлшемдерінің төмендеуі, әсіресе қолайсыз болып саналатын - кеуде торы мен жамбастың сагиталдық және көлденең өлшемдерінің кішіреюі жиі кездесетін болды. Дене массалары жеткіліксіз немесе артық оқушылардың пайызы 2 есеге жуық өсті, сондай–ақ, биологиялық жасы күнтізбелік жасынан артта қалған балалардың, әсіресе қыздардың, пайыздық саны жоғарылады. Балалар мен жасөспірімдердің дене өсуіндегі теріс өзгерістер, олардағы бейімделу қабілеті мен денсаулық деңгейінің төмендегенін дәлелдейді.

Ретардацияның даму себептері толығымен белгісіз болса да, оның дамуындағы әлеуметтік–экономикалық жағдайлар мен экологиялық факторлардың сөзсіз рөлі, балалар мен жасөспірімдердің тіршілік ету жағдайларын сауықтыру мәселелерін шешуді қажет етеді.

5. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайын бағалау. Денсаулық топтары.

Балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайын зерттеу мен бағалау, жоғарыда көрсетілгендей, С.М. Громбах ұсынған белгілерге сәйкес жүргізіледі. Бір баланың денсаулығы да (жеке адам денсаулығы) және бүкіл балалардың да денсаулығы (қоғамдық денсаулық) сипатталынады.

Балада созылмалы аурулардың болуы немесе болмауы жөнінде педиатрдың және арнаулы саланың мамандарының жоспарлы медициналық тексерулерінің мәліметтері мен медициналық көмек алуға келу бойынша анықталған аурушаңдық деректері бойынша біледі.

Ағзаның қарсы тұру қабілеті, өткен жылдағы балада болған жедел аурулардың және созылмалы аурулардың асқынуларының сандары бойынша бағаланады. Жиі ауыратын балаларға, бір жылда 4 немесе одан көп рет ауыратындар жатады.

М үшелер мен жүйелердің функционалдық жағдайы клиникалық–функционалдық зерттеу әдістерімен анықталады.

Жүйкелік–психикалық даму деңгейін, арнайы тесттердің (Керн–Ирасек тесті, монометриялық тест, әріптердің дыбысын дұрыс шығаруын бағалау және басқалар) көмегімен психоневролог анықтайды.

Дененің даму деңгейі кешендік және центильдік зерттеу және бағалау әдістерінің мәліметтері бойынша анықталады.

Алынған деректер негізінде балаларды 5 денсаулық тобының біреуіне жатқызады. Балалар мен жасөспірімдерді денсаулық топтарына бөлу, тиісті сауықтыру шараларын жүргізуге, диспансерлік бақылауға алуға, дене шынықтыру тәрбиесі мен еңбекке баулудың көлемі мен түріне түзету енгізуге, емдеу–алдын алу шараларының тиімділігін бағалауға және т.б. мүмкіндік береді.

Бірінші денсаулық тобына дені сау, созылмалы аурулары, кемтарлығы, ақаулары жоқ, дене дамуы мен жүйкелік–психикалық дамуы жасына сәйкес, үйлесімді, сирек ауыратын, функционалдық ауытқулары жоқ балалар жатады.

Екінші денсаулық тобына дені сау, созылмалы аурулары жоқ, бірақ кейбір функционалдық және морфологиялық ауытқулары бар балалар, сондай–ақ, биологиялық жасы күнтізбектік жасынан артта қалған эндокриндік патологиясы жоқ және дене массасы жеткіліксіз немесе артық, жиі және ұзақ ауыратын балалар жатады.

Үшінші денсаулық тобына, функционалдық мүмкіншіліктері сақталған, компенсация сатысындағы жүре пайда болған созылмалы аурулары және туа біткен патологиясы бар балалар, сондай–ақ оқуға немесе еңбекке қабілеттілігін бұзбайтын, дене кемістіктері және жарақаттануларының едәуір салдары бар, балалар жатады.

Төртінші денсаулық тобына функционалдық мүмкіншіліктері төмен, субкомпенсация сатысындағы жүре пайда болған немесе туа біткен созылмалы аурулары бар балалар, сондай–ақ, оқуға немесе еңбекке қабілеттілігін бұзатын, дене кемістіктері және жарақаттануларының едәуір салдары бар, балалар жатады.

Бесінші денсаулық тобына функционалдық мүмкіншіліктері айқын төмендеген, декомпенсация сатысындағы жүре пайда болған немесе туа біткен ауыр созылмалы аурулары бар балалар, сондай–ақ мүгедектікке әкеп соғатын, дене кемістіктері және жарақаттануларының едәуір салдары бар балалар жатады.

Созылмалы аурулар кезіндегі компенсация дәрежесі патологиялық үрдістің таралуы, оның жыл бойындағы асқынуларының жиілігі, интеркуррентті аурулардың жиілігі, ағзаның функционалдық мүмкіншіліктері төмендеуінің айқындылығы бойынша анықталады. Аурудың компенсациялық түрде өтуі кезінде, әдетте, бір-екі мүшелер мен жүйелердің зақымдалуы байқалады, асқынулар сирек – жылына 1 ретке дейін, ремиссия кезеңі – ұзақ, функционалдық мүмкіншіліктері сақталған, интеркуррентті аурулардың сирек қосылады және жеңіл өтеді, ағзаның жалпы жағдайы мен ахуалының айқын бұзылыстары байқалмайды.

Субкомпенсация сатысы, үрдістің басқа мүшелер мен жүйелерге таралуымен, аурудың жиі асқынуларымен (жылына–2–3 рет дейін) және интеркуррентті аурулардың жиі қосылуымен, реконвалесценция кезеңінің ұзаққа созылуымен, сондай–ақ, ағзаның функционалдық мүмкіншілігінің төмендеуімен сипатталады. Декомпенсация кезінде бұзылу үрдістері көптеген мүшелер мен жүйелерге таралады, ремиссия кезеңі – қысқа, ағзаның функционалдық мүмкіншіліктері күрт төмендеген, соның салдарынан, мұндай балалар басқа адам күтім көрсетуін қажет етеді және балалар мен жасөспірімдерге арналған жалпы салалық мекемелерге қатыспайды.

Денсаулық тобын өз саласы бойынша медициналық тексеруге қатысқан әрбір маман анықтайды. Соңғы бағаны мамандардың қорытындалары негізінде, жаппай медициналық тексерулер немесе диспансерлеу жүргізуге басшылық еткен дәрігер-педиатр немесе мектепке дейінгі мекемелер мен мектеп дәрігері береді. Егер балада бірнеше аурулар болса, онда баға олардың ішіндегі ең ауыры бойынша беріледі. Егер ол аурулардың әрқайсысы науқас баланы 3 денсаулық тобына жатқызуға мүмкіндік беретін болса және оның функционалдық мүмкіншіліктерін төмендетсе, онда баланы 4 топқа жатқызу керек. Денсаулық тобы мәңгілікке белгіленбейді, ол баланың денсаулық жағдайына қарай өзгеріп тұрады. Денсаулық тобын анықтауда бірыңғайлаған «Денсаулық тобын анықтау сұлбасы» қолданылыды.

Балаларды топтарға бөлу, оларға дифференциалды бақылау, денсаулық деңгейіне байланысты сауықтыру және емдеу жүргізуге мүмкіндік береді.

6. Күн тәртібі мен оқу–тәрбие үрдісінің гигиеналық негіздері.

6.1 Күн тәртібінің физиологиялық негіздері. Балалар мен жасөспірімдердің дамуы және оларды тәрбиелеу мен оқыту, олардың әр түрлі әрекет түрлерін орындау нәтижесінде жүзеге асырылады. Өскен сайын ол әрекеттердің мазмұны, күрделілігі, әр түрлілігі және ұзақтығы кеңейеді. Кез келген жұмысты орындау барысында, заңды түрде, субьективті шаршау сезімімен, жұмысқа қабілеттілігінің және ағзаның негізгі жүйелерінің функционалдық белсенділігінің төмендеуімен сипатталатын, уақытша қайтымды үрдіс – қажу дамиды. И.М. Сеченов пен И.П. Павлов пікірі бойынша, қажу – жұмыс істеп тұрған мүшелерден импульстардың үздіксіз түсуінен, ми қыртысы жасушаларының функционалдық әлсіреуіне байланысты. Қазіргі көзқарастар бойынша, қажудың дамуы жүйке орталықтарының функционалдық өзгерістеріне де және қыртыс пен қыртыс астылық бөлімдер арасындағы өзара әрекет етуінің бұзылыстарына да, сондай–ақ, шеткі мүшелердің, мысалы, шамадан артық жүктемені орындағандағы, көлденең жолақты бұлшықеттің, біріншілік функционалдық әлсіреуіне де байланысты болуы мүмкін. Қажудан пайда болатын, ағзаның функционалдық жағдайындағы өзгерістер ұйқыдан және жеткілікті демалудан кейін тез қалпына келеді.

Бірақ, жүктеменің көп болуы, жеткіліксіз демалу, адамда қандай да бір аурудың болуы кезінде, қажудан пайда болған өзгерістер қалпына келу кезеңінде коменсацияланбай, жиналады да, зорығуға әкеледі. Зорығу, қажумен салыстарғанда, жүйкелік–психикалық және вегетативтік бұзылыстармен, ағзаның резистенттілігімен жұмыс қабілеттілігінің айқын және ұзақ төмендеуімен сипатталатын, физиологиялық емес, патологиялық үрдіс.

Зорығу әдеттегі демалу немесе ұйқыдан кейін қалпына келмейді, оны жою үшін тиісті емдеу жүргізу қажет болады. Сондықтан, зорығу дамуының алдын алу шараларының маңызы өте зор. Аурулардың, сонымен қатар, қажу мен зорығудың алдын алу шаралары жүйесінде балалар мен жасөспірімдердің күн тәртібі жетекші рөл атқарады.

Күн тәртібі деп, негізгі тіршілік үрдістеріне: ұйқы, тамақ қабылдау, әр түрлі іс–әрекеттерге тәулік ішінде бөлінген уақытты және олардың ұзақтығы мен мазмұнын түсінеді. Үнемі күн тәртібін сақтау, ағзаның осы тәртіптегі тіршілік ету бағдарламасын іске асыратын, шартты рефлекстер жүйесінің, яғни, динамикалық стереотиптің, пайда болуына және бекітілуіне әкеледі.Атап айтқанда, тағам қабылдау, ұйқы, жұмысқа кірісу және тағы басқаларға бөлінген уақытқа шартты рефлекстер қалыптасады, олар белгілі кезектілік пен осы уақыт аралығындағы физиологиялық үрдістердің жүру деңгейін қамтамасыз ете отырып, ағзаны орындалатын іс–әрекетке алдын ала дайындайды. Сондай–ақ, күн тәртібінің жеке сәттерінің жүйелілігі мен олардың кезектесіп келуіне де шартты рефлекстер қалыптасады, соған байланысты алдыңғы іс–әрекет келесіге шартты тітіркендіргіш болады. Осылайша динамикалық стереотиптің түзілуі барлық мүшелер мен жүйелердің үнемділеу қызмет атқаруын қамтамасыз етеді және қажудың да алдын алады, себебі ағза, күн тәртібіне сәйкес қалыптасқан жұмыс жүйесі ретінде, жұмыс істейді. Қалыптасқан динамикалық стереотиптің арқасында бала жылдам және жеңіл, қыңырлықсыз ұйықтайды, белгілі уақытта тәбетпен тамақтанады, әр түрлі іс–әрекеттерге оңай кірісіп кетеді, кез-келген тапсырманы орындағанда аз қажиды, уақытын дұрыс және тиімді пайдалануды үйренеді. Дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібі, сонымен қатар, оңтайлы дене дамуы мен жүйке–психикалық жетілу үшін, қалыпты эмоционалдық күйді, мінез– құлықтық статусты сақтау үшін, оқу мен шығармашылық қызметке қызығушылықты дамыту үшін қажетті жағдай болып табылады. Қалыптасқан стереотиптің алмасуы, мысалы, балалардың үй жағдайынан мектепке дейінгі мекемелер жағдайына өтуі, белгілі бір уақытты қажет етеді және жиі жүйке бұзылыстарын туғызады. Балалар неғұрлым жас болган сайын, олар үйреншікті тәртіптің өзгеруіне соғұрлым сезімтал болады. Бұл дамып келе жатқан мидың салыстырмалы түрде төмен функционалдық мүмкіншіліктерімен түсіндіріледі, себебі дамып келе жатқан миға жүйке үрдістерінің тепе-теңдікте болмауы және жылдамдығы аз болуы, белсенді ішкі тежелу үрдісістерінің салыстырмалы түрде әлсіз кезінде, иррадиациялануға бейім қозудың басым болуы тән.

Соның нәтижесінде, бұрын қалыптасқан шартты рефлекстердің тежелуі қиын, ал жаңа рефлекстердің қалыптасуы баяу жүреді. Сондықтан, күн тәртібін құрастыруда келесі қағидаларға сүйенеді:

1. Күн тәртібі ағзаның биологиялық ырғағын ескере отырып құрастырылуы керек.

2. Күн тәртібінің мазмұны мен тәуліктік уақыт бюджеті, балалар ағзасының жасына байланысты ерекшеліктері мен мүмкіншіліктерін ескеруі қажет, жұмысқа қабілеттіліктерінің рұқсат етілген шегінен асырмауы және демалу кезінде мүшелер мен жүйелердің толық қалпына келуін қамтамасыз етуі тиіс.

3. Іс–әрекет түрлерінің кезектесуі, әрбір келесі іс–әрекеттің түрі, алдыңғы іс–әрекет түрінен туындаған қажуды жоятындай болуы керек.

4. Күн тәртіптерінің ауысып отыруы жиі болмау керек.

5. Жаңа күн тәртібіне көшу біртіндеп жүргізілуі қажет.

Күн тәртібіне келесі негізгі компоненттер кіреді: ұйқы, тамақтану, таза ауада болу, оқу, өз қалауы бойынша ойын және демалу, жеке бастың гигиенасы. Осы компоненттердің ішіндегі әрқайсысының ұзақтығы мен мазмұны, сондай–ақ, олардың бала ағзасы үшін маңызы әр түрлі жас кезеңдерінде бірдей емес, бұл әрбір жастағы балалардың өсуі мен дамуының ерекшеліктеріне байланысты.

Дата добавления: 2014-12-11 | Просмотры: 1338 | Нарушение авторских прав