АкушерствоАнатомияАнестезиологияВакцинопрофилактикаВалеологияВетеринарияГигиенаЗаболеванияИммунологияКардиологияНеврологияНефрологияОнкологияОториноларингологияОфтальмологияПаразитологияПедиатрияПервая помощьПсихиатрияПульмонологияРеанимацияРевматологияСтоматологияТерапияТоксикологияТравматологияУрологияФармакологияФармацевтикаФизиотерапияФтизиатрияХирургияЭндокринологияЭпидемиология

Минералды заттар. 46 страница

Оңтүстік Баварияда 1987ж маусым – қараша айларында топырақта ¹³⁷Cs концентрациясы топырақтың құрғақ массасының 1 кг-да, орта есеппен, 1200±150 Бк болғанын ғалымдар анықтады, оның ішінде 280±20 Бк/кг ядролық сынақтан кейінгі жерге ғаламдық түсуімен байланысты болды.

Қазақстанның Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарының СЯСП шектесіп жатқан аумақтарындағы радиогидролитохимиялық зерттеулердің нәтижелері бойынша, цезий-137 қоры 0,07 Ки/км² артық болатын (орташа мәні 0,065 Ки/км² аспайтын кезде), 9 шартты аномалиялық зоналар белгіленді.

Павлодар облысы аумағының СЯСП-тан қашықтауына байланысты цезий-137 мен ластану тығыздығына қатысты Қазақстан ғалымдарының жүргізілген зерттеулері көңіл аудартады. Ядролық сынақ болған жерде ластану тығыздығы 37,6 Ки/км² - 66,5 Ки/км² құрады, ал эпицентрден 350 км қашықтықта – 0,01 Ки/км² – 0,05 Ки/км² болды. Бұл кезде цезий-137-нің 70% жуығы грунттың, жоғарғы 5 см қабатында, яғни өсімдіктердің тамыр жүйесінің деңгейінде жиналғаны байқалды.

ҚР ҒЯО Ядролық физика институтының қауіпсіздік қызметі Қытайдың Лобнор полигонында болған ядролық жарылыстан біраз уақыт өткенен кейін Қазақстан аумағындағы өсімдіктерде, ал Өзбекстанның физиктері – мұздықтарда радионуклидтер болғанын тіркеген.

Қазақ гидрометеорология басқармасының мәліметтері бойынша, Лобнор полигонында жүргізілген ядролық жарылыстың ыдырау өнімдері, негізінен, шығыс бағытқа қарай жылжыйды Жарылыстан кейін 2-3 күн өткен соң, олар Приморск өлкесінің, Камчатканың, Сахалиннің маңындағы атмосфералық ауаны ластайды, одан кейін жер шарын айналып, белсенді бұлттар Еуропаның, Орта Азияның және Қазақстанның үстімен, солтүстік ендіктін 40^о-50^о аралығында өтеді. Батысқа қарай олар сирек аусып, ең алдымен Шығыс Қазақстанды ластайды.

Жоғарыда айтылғандай, Қазақстан аумағында ұзақ уақыт бойына қоршаған орта мен адамға тікелей зиянды әсерін тигізген «Капустин Яр» мен «Азғыр»полигондары жұмыс істеді, олар да қоршаған ортаға және тікелей адамға да, теріс әсер етті. Мысалы, «Казгеофизика» ҒӨБ мәліметтері бойынша, БҚО аумағында 1 км² ауданына келетін цезий-137- мен ластануға байланысты белсенділігі ғаламдық белсенділігінен 1,5–2,8 есе артық екені белгілі болды. ҚР ҒЯО Ядролық физика институтының, ҚазҰМУ-дың, Республикалық СЭС радиациялық бөлімінің мамандары «Капустин Яр» полигоны аймағында бірге жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде, цезий-137 топырақтағы мөлшері 45,8±11,8 Бк/кг, стронций-90 – 105,0±8,7 Бк/кг дейін жеткені, ал «Азғыр» полигоны аймағында әр қайсысына сәйкес - 6948±46 Бк/кг және 785± 100 Бк/кг дейін жеткені анықталды. Дәл осы радионуклидтер, сондай-ақ дәнді дақыл – жусан өсімдіктерінде, сүтте, етте, картопта, орталықтандырылмаған ауыз суы көздерінде де табылады, бұл жоғарыда көрсетілген полигондарға жақын орналасқан БҚО мен Атырау облысының поселкетұрғындарының ішкі сәулеленуге ұшырауының қауіп-қатер факторы болып табылады.

Тұрғындар тістерінің эмальдарына жүргізілген ЭПР - дозиметрия мәліметтері бойынша, есептеу жолымен қайта құрған сыртқы сәулеленудің сіңірілген дозасы бақылаудағы мәнінен 4,6-8,8 есе жоғары болып шықты.

Қазіргі жағдайда белсенді қалдықтармен байланысты мәселеге айрықша көңіл аударылады, ең алдымен, сұйық қалдықтарға, себебі олар да халықты иондаушы сәулеленуге ұшырататын көздер болуы мүмкін.

АТЭХАГ анықтамасы бойынша, белсенді қалдықтар – бұл, құрамында радионуклидтері бар, немесе өкілетті органдар бекіткен бос күйіндегі мөлшерінен жоғары концентрациясында немесе белсенділік деңгейінде радионуклидтермен ластанған, әрі қарай пайдалануға жатпайтын заттар.

Дүние жүзінде жыл сайын 200-300 мың метр куб белсенділігі төмен және орташа қалдықтар (ТОРҚ) шығарылады, соның ішінде, АҚШ-та 100 мың м³ жуық, Еуропа Одағы елдерінде шамамен 50000 м³. ТОРҚ көп мөлшерде атом станцияларының жұмыс істеуі кезінде түзіледі.

Мысалы, қуаты шамамен, 1000 МВт бір ғана суреакторы, жылына әдетте, 100 – 300 м³ ТОРҚ бөліп шығарады. Көлемінің мұндай үлкен болуы, қалдықтарға АЭС-тің санитарлық аймағында болған барлық материалдар жатқызылатындығымен түсіндіріледі. Қуаты орташа атомдық электростанцияларды эксплуатациядан шығарған кездегі қалдықтардың көлемі әдетте, шамамен 10000 - 15000 тоннаны құрайды. Бұл қалдықтардың көп бөлігін бетон құрайды, ал басқа құрылыс материалдарының радиобелсенділігі айтарлықтай көп емес.

Уранды шығару және байыту кезіндегі қалдықтардың мөлшері, АЭС – ті пайдалану және пайдаланудан шығару кезінде пайда болатын қалдықтарға қарағанда, салыстырмалы түрде үлкен, бірақ оларға байланысты радиация деңгейі төмен.

Жыл сайынғы медицинада, өнеркәсіпте және ғылымда белсенді материалдарды қолдану кезінде пайда болатын белсенді қалдықтар мөлшері салыстырмалы түрде көп емес: әдетте, миллион адамға шаққанда 0,5 м³ келеді. Бұл көлемі ядролық реакторлары бар елдерде миллион адамға есептегенде 10 м³ дейін өседі. Радиоактивті қалдықтардың белгілі бір мөлшері әскери секторда да пайда болады.

Жұмыс істеу уақыты біткен отынмен және белсенді қалдықтармен жұмыс істеу кезіндегі қауіпсіздік жөнінде Бірлескен Конвенция бар. Онда белсенді қалдықтарды тасымалдау, оларды сақтайтын қоймаларды орналастыру және жұмыс істейтін кәсіпорындардың өз қызметін атқаруы мен эксплуатациядан шығаруы қоса кіретін белсенді қалдықтармен жұмыс істеудің барлық аспектілері және есеп беру процедуралары берілген.

Қазақстанда қабылданған белсенді қалдықтарды жіктеу жүйесі, жалпы алғанда дамыған елдерде қабылданған жіктеу жүйелеріне сәйкес келеді (12.4-кесте).

Ақш-та ТРҚ деп белсенділігі 100 нКи/г аз материалдар жіктеледі; Ұлыбританияда – оларға альфа-бөлшектерін сәулелендіру белсенділігі 108 нКи/г аспайтын және бета-бөлшектерін сәулелендіру белсенділігі 324 нКи/г төмен заттар жатқызылады.

Төмен және орташа белсенді қалдықтар адам ағзасына сумен, тағаммен және ауа арқылы тікелей түсуі кезінде қауіпті. Мысалы, суаттардың табиғи радионуклидтермен ластануы кезінде, олардың адам ағзасына әсер ету қауіптілігі пайда болады.. Мұндай әсер етуінің негізгі жолдарына суды ауыз су мақсатында қолдану және ТРН-нің тағам тізбектері бойынша, көбінесе балық арқылы, миграциясы жатады.

Бұл жағдайда, балықтың тіңдерінде қарқынды жиналатын, радий -226 практикалық маңыздылығы өте үлкен болады.

Кесте

Сұйық және қатты белсенді қалдықтардың жіктелуі

Сондықтан, негізгі қойылатын талап - қалдықтарды қауіпті болатын уақыт бойына қоршаған ортадан (жер асты сулары, атмосфера) оқшаулау болып табылады.

Қойманың жобасын жасау және жүзеге асыру кезінде ХРҚК ұсынған принципті жетекшілікке алады. Бұл принцип бойынша, қойманы жапқан кезде, оның халық үшін қауіп-қатері (қойма эволюциясының ең ықтимал жолдарын ескергенде) жылына 0,3 мЗв дозадан аспау керек.

Көму пунктінің ұзақ мерзімдік қауіпсіздігі, көмуге таңдап алынған жерлердің қолайлы сипаттамаларының, жобаның инженерлік-техникалық сипаттамаларының, қалдықтардың тиісті түрі мен құрамының (ұзақ өмір сүретін радионуклидтер мөлшерінің лимитін белгілеумен), пайдалану процедуралары мен ведомстволық бақылау шараларының үйлесімділігімен қамтамасыз етіледі.

Қалдықтарды көму жүйесі келесі шараларды қамтамасыз етуі қажет:

· қалдықтарды, олар түсетін қоршаған ортаның нысандарынан оқшаулау;

· радионуклидтермен ластануы үшін, ашық қоршаған ортаның нысандарына түсетін мүмкіншілігі бар радионуклидтердің шығарындыларын бақылау;

· көму пункті жабылғаннан кейін, бекітілген мерзім бойына көму алаңына үнемі бақылау жүргізу; бұл жағдайда, АТЭХАГ стандарттарында бірнеше ондаған метр тереңдікте орналасқан қоймалардың қауіпсіздігін, ведомстволық бақылаудың белсенді іс-шараларын қолданбай, қамтамасыз ету мүмкіншілігі қарастырылған.

4.4. Халықты иондаушы сәулеленуге ұшырататын қосымша көздер

Жолаушыларды әуе жолы көлігімен тасымалдаудың өсуіне байланысты, олардың ұшақтармен ұшу кезіндегі ғарыштық сәулеленуге шалдығуы және одан алатын дозасын бағалау, халықты иондаушы сәулеленуге ұшырататын қосымша көзі ретінде, белгілі бір қызығышулық тудырады.

Сәулеленуге шалдығудың мөлшерін анықтайтын негізгі факторлар ұшу биіктігі, ұшу уақытының ұзақтығы, күннің белсенділігі және геомагниттік ендік болып табылатыны белгілі болды. Мысалы, ұшу биіктігі жоғарылаған сайын, жолаушылардың сәулеленуге шалдығудан алатын дозасы да өседі. Трассалары бірдей болған жағдайда, жылдамдығы дыбыс жылдамдығынан төмен ұшақтарда ұшқан кезде алынатын доза, жылдамдығы дыбыс жылдамдығынан жоғары ұшақтарға қарағанда, шамамен 30% жоғары болады, себебі, бірінші ұшақтын ұшу уақыты көбірек. Ұшу биіктігі бірдей болған кезде, солтүстік және оңтүстік ендіктерден 50° жоғары жатқан аудандардың үстінде сәулеленуге шалдығудан алатын дозалары жоғарылау болады. Күн көзіндегі жарқылдаулар кезінде жолаушылардың сәулеленуге шалдығу дозасы шұғыл өседі. АРӘҒК мәліметтері бойынша, қазіргі кезде орташа жылдық эффективті доза, ұшақта ұшу есебінен көп емес және жылына 0,5 мкЗв – тен бірнеше мкЗв дейін құрайды.

Жер маңындағы орбитада (200 км – 400 км) орбиталық ғарыштық ұшу кезінде ғарышкерлердің сәулеленуге шалдығу дозасы салыстырмалы түрде көп емес – тәулігіне 50 мкЗв. Жоғары деңгейдегі сәулеленуге шалдығу мүмкіншілігі, жер маңындағы кеңістіктің жер бетінен қашық биіктігінде ұшу кезінде, Жердің радиациялық белдеулерін кесіп өткенде пайда болады. Жерге жақын ішкі радиациялық белдеуді кесіп өткен кезде (Жер бетінен 2-3 мың км) эффективті дозаның қуаты, тәулігіне 8 Зв жетеді, сондықтан, радиациялық белдеуді кесіп өткен кезде, экипажды ғарыш кемесінің арнайы бөлігіне орналастырады.

Құрамында радионуклидтері бар әр түрлі тұтыну тауарлары да радиация көзі болып табылады, бірақ, олар көңіл аударуды қажет ететіндей қосымша сәулеленуге шалдықтыратын көз ретінде қарастырылмайды, себебі олардың тудыратын дозасы фондық сәулеленуге ұшырау пайызының бөлігін құрайды. Оларға радиолюминесцентті құралдар, оның ішінде сағаттар, ғылыми құрал-жабдықтар; электронды және электрлік құралдар; газдар мен аэрозольдердің (түтін) детекторлары; антистатикалық тауарлар (құралдар); керамикадан, шыныдан жасалған заттар және құрамында уран мен торий бар қорытпадан жасалған заттар жатады.

Темекі шегудің, қорғасын мен полоний радиоизотоптарының ағзаға түсуін едәуір көбейтетіні дәлелденген, себебі, олар темекінің құрамында болады және оның жану температурасында ұшқыш болады. Тәулігіне бір қорап темекі шегетін адамның ағзасына түсетін ²¹⁰Pb мен ²¹⁰Po мөлшері, жылына сәйкес, 15 Бк және 22 Бк құрайды.

5. Иондаушы сәулеленудің ағзаға әсері

5.1. Иондаушы радиацияның биологиялық нысандарға әсер ету механизмі туралы жалпы мәліметтер

Қоршаған ортаның бірегей факторларының бірі – бұл, әр түрлі түрдегі иондаушы сәулеленулер. Олар белгілі бір тіндерге немесе ағзаның жүйелеріне таңдамалы түрде әсер етпейді. Бұл жағдайда белсенді сәулеленудің ағзаға сіңген энергиясының салдары, бір қарағанда сәулеленуге ұшыраудан алған дозасына мүлде эквивалентті емес сияқты көрінеді. Тіпті, өлімге әкелетін дозаларда да биологиялық тіндердегі ионданған молекулалардың саны көп болмайды. Бұл фактордың ерекшелігі, сондай-ақ, біздің сезім мүшелеріміз иондағыш сәулеленуді сезбейтіндігімен білінеді, яғни біз сәулелену кезінде қоршаған ортаның қасиеттерінің өзгергенін температурасы бойынша да, шуы, жарығы, қысымы, исі мен түсі т.б. бойынша да, сезбейміз. Адам ағзадан апат сигналын қабылдамайды, сондықтан үлкен дозада сәулеленуге ұшырауы мүмкін. Алайда, иондағыш сәулеленудің кез-келген әсері ағза үшін парықсыз еместігі анықталған.

Молекулалардың біріншілік радиациялық-химиялық өзгерістерінің негізінде екі механизм жатыр:

· тікелей әсер ету, бұл кезде молекула иондаушы сәулелермен өзара тікелей әсерлесуі кезінде өзгеріске ұшырайды;

· жанама әсер ету, бұл кездеөзгеріске ұшырайтын молекула энергияны тікелей электроннан емес, басқа молекуладан алады.

ИС әсер еткеннен кейін, ағзаның зақымдануы бірнеше кезеңде жүретінін зерттеушілер дәлелдеген

Бірінші кезеңі – физикалық, олсәулеленудің энергиясын сіңіру үрдістерімен сипатталады. Бұл кезде, кез келген молекуланың энергияны сіңіруі, оның химиялық құрылымына байланысты емес. Молекулалардың әрбір түрінің сіңірген энергиясының мөлшері, шамамен олардың салыстырмалы салмағына пропорционал болады. Тірі жасушалардағы органикалық және бейорганикалық молекулалар энергияның шамамен, 25%, ал су – 75% сіңіретіні белгілі. Нәтижесінде, ионданған және қозған атомдар мен молекулалар түзіледі.

Екінші кезеңі – физико-химиялық, бұл кезеңде сіңірілген энергияның молекулалар ішінде және олардың арасында қайта бөлінуі жүреді, сонымен қатар, бос радикалдар түзіледі.. Энергияның көп бөлігін су сіңіретіндіктен, нәтижесінде су радиолизінің өнімдері (Н^●, ОН^●, «гидраттанған электрон», Н⁺, ОН^-, Н₂О⁺, Н₂О^-, Н₃О) түзіледі.

Үшінші кезеңі – химиялық, бұл кезеңде бос радикалдардың өздерінің арасында да, және олармен интактылы молекулалардың да арасында реакциялар жүреді, бұл кезде құрылымы мен функционалдық қасиеттері өзгерген молекулалардың кең спектрі пайда болады. Сәуле әсерінің негізгі биологиялық эффектісі Н^●, ОН^● және әсіресе НО₂ (гидропероксид) сияқты радикалдарға байланысты деп есептеледі.

Иондағыш сәулеленудің ағзаға әсерінің бөл көрсетілген алғашқы үш кезеңі біріншілік немесе биологиялыққа дейінгі ретінде бағаланады, олардың ұзақтығы өте қысқа, 10^-16 –10^-3 с аралығында болады.

Төртінші кезеңі – биологиялық, оның ұзақтығы секунд – жылдармен есептеледі, бұл кезеңде биологиялық құрылымдардың барлық деңгейлеріндегі: жасуша ішіліктен ағзалыққа дейінгі зақымданулар ізбелес дамуымен сипатталады

Тіндерде спецификалық радиациялық-химиялық айналымдар жүреді. Одан әрі қарай молекулалық құрылымдардың радиациялық зақымдануы жасуша элементтерінің физиологиялық қасиеттері мен зат алмасуының әр түрлі түрлерінің өзгеруіне алып келеді. Нуклеин қышқылдары алмасуының бұзылуына байланысты, жасушаның ядролық аппаратының зақымдануы, жалпы сәулелік зақымданудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Бұл кезде пайда болатын түрлі зат алмасу үрдістерінің үйлесімінің бұзылуы, сәулеленуге ұшыраған ағзаның функционалдық және құрылымдық өзгерістерінің негізі болып табылады

Радиацияның соматикалық және ұрықтық жасушаларға әсер ету механизімінде принципиалды айырмашылық жоқ. Екеуі де бірдей зақымданады, бірақ зақымданудың салдары әр түрлі болады. Мутациялар бір-ақ рет пайда болып, ДНҚ конвергентті редупликациясы нәтижесінде, тұрақты болып қалады, олар, кейінгі жасуша ұрпақтарының барлығына да беріліп отырады. Осыған байланысты, генетикалық зақымданулар үшін әсер ету табалдырығы болмайды, яғни иондаушы әсердің кез-келген акті қауіпті. Соматикалық жасушалардағы мутациялар, оларды өлімге немесе жаңа қасиеттердің пайда болуына, мысалы малигнизацияға әкеп соғуы мүмкін.

Иондаушы сәулелердің клиникалық эффектілері, тек жеке жасушалар мен тіндердің зақымдануына ғана емес, сонымен қатар ағзаның әр түрлі физиологиялық жүйелерінің көптеген жүйкелік-гуморальдық және эндокриндік өзара байланыстарының бұзылуына да байланысты болады.

Биологиялық құрылымның әрбір деңгейіне тән өзінің зақымдайтын дозалары болады. Әр түрлі деңгейдегі биологиялық формациялардың зақымдануының жасырын кезеңі де әр түрлі болады. Молекула деңгейінде ол болмайды, биологиялық тін деңгейінде (қанда) үлкенірек, ал тұтас ағза деңгейінде, одан да үлкен болады. Осыған байланысты, жасушадағы өзгерістер ертерек пайда болатыны, қанның құрамының бұзылуы үшін, шамамен 250 мЗв доза қажет, ал сәуле ауруының клиникалық көрінісі 500 мЗв – 1000 мЗв дозада байқалады.

Адамның ішкі сәулеленуге ұшырауы қауіпті, себебі фотондарының энергиясы 1Мэв шамасында болатын цезий-стронций сәулелендіргіштері (техногенді) тіндер мен зат алмасу үрдістеріне енуі кезінде олармен өзара әрекеттесуі, сәулеленуге ұшырайтын зат атомдарының табиғи химиялық қасиеттері мен валенттік қабықшаларының бұзылуына әкеп соғады. Бұндай үрдіс, табиғи емес биохимиялық реакциялардың басталуына, биологиялық құрылымдардың бұзылуына алып келеді.

5.2. Адамның иондаушы сәулеленуге ұшырауының биологиялық эффектілері және салдары.

Сәулеленулерден зақымданулардың көрінісі алуан түрлі және ауырлығы бойынша құбылмалы болады, бұл сәулелену әсеріне ұшырайтын жеке адамның, әсер ететін агенттің (ИС) ерекшеліктері және қоршаған ортаның жағдайы сияқты факторлардың күрделі өзара байланысымен түсіндіріледі.

Сәуленің әсеріне сезімталдықтың елеулі маңызы бар екендігі анықталған. Мысалы, адамды өлімге душар ететін сәулеленуге ұшырау дозасының диапазоны 2500 мЗв -тен 6000 мЗв дейінгі аралықта болады, алайда, бұл биологиялық эффекті едәуір мөлшерде адам ағзасының ерекшеліктеріне байланысты. Бұл кезде жүйке-эндокриндік реттеу мен жалпы денсаулық жағдайының, созылмалы аурулардың болуы немесе болмауының, ағзаның физиологиялық жағдайының (лактация, жүктілік, созылмалы қажу, жеткіліксіз тамақтану және т.б.), адамның жасы мен жынысының (балалар мен қарт адамдардың сәулелердің әсеріне сезімталдығы жоғары) үлкен маңызы бар.

Сәулеленудің әсеріне ең сезімтал - жүкті әйелдер. Бұл тұрғыдан, ең қауіпті кезеңі - эмбрион мүшелерінің қалыптасу кезеңі (жүктіліктің 4 – 12 аптасы). Эмбрион өлуі мүмкін және жүктілік одан әрі дамымауы мүмкін немесе эмбрион дамиды, бірақ іштегі нәресте кейін өмір сүруге қабілетті болмауы мүмкін. Егер, іштегі нәресте өмір сүруге қабілетті болса, әдетте әр түрлі кемтарлықтары болады. Мысалы, Хиросимада, атом бомбасымен бомбалау кезінде, жүктілік кезеңінде болған 98 жүкті әйел адам зерттелді, олардың ішіндегі 30 әйелде сәуле ауруы пайда болды, ал қалғандарында бұл аурудың көрінетін белгілері болған жоқ. Сәуле аурумен ауырған аналардан туылған нәрестелердің өлім-жетімі 33% құрады, сәуле ауруының айқын белгілері жоқ аналардан – 9%, бақылау тобындағы нәрестелердің өлім –жітімі 4 – 6% аспады.

Сондай-ақ. сәулеленудің әсеріне адам мүшелерінің, әр түрлі тіндері мен дене бөліктерінің сезімталдығы да, бірдей емес. Мысалы, қан түзуші мүшелер мен жыныс бездерінің жасушалары- ең радиосезімтал және зақымданғыш келеді, ал тері мен сүйек жасушалары сәулелену әсеріне төзімдірек болады.

Осыған байланысты, «сындарлы мүшелер мен тіндер» деп аталатын топтары бойынша арнайы градация бар (12.5- кесте).

Кесте

Мүшелер мен тіндердің сындарлы мүшелердің топтарына бөлінуі

Мысалы, сәулеленудің 6000 мЗв дозасы, адамның бүкіл денесіне әсер еткен кезде, өлімге әкеп соғады, бірақ осы доза дененің шектелген бөлігіне, мысалы, қол ұшына әсер етсе, оның әсері жеңілдеу өтеді.

Тіндердің сәулелену әсеріне сезімталдығы, жасушадағы зат алмасуының қарқындылығына тура пропорционал да, олардың сапалық жетілуіне (дифференциялдануына) кері пропорционал болады. Сәулелену әсерінен зақымданудың ауырлығы, сәулеленуге қандай мүше ұшырайды, сәулеленудің тіндерде көлемдік таралуы қандай және сәулелену әсеріне бүкіл дене ме немесе оның қандай да бір бөлігі ұшырайды ма, соған байланысты болады.

Сәулеленуге шалдығу эффектісі сонымен бірге, әсер етуші агенттің төмендегідей ерекшеліктеріне:

Дата добавления: 2014-12-11 | Просмотры: 1239 | Нарушение авторских прав